1. Mở đầu

Hiện nay, nền kinh tế số lấy công nghệ thông tin và dữ liệu làm chủ đạo đang phát triển vượt bậc và trở thành động lực quan trọng trong việc thúc đẩy tăng trưởng kinh tế của các quốc gia. Khi mọi người kết nối với nhau ngày càng nhiều hơn do các phương tiện giao tiếp ngày càng đa dạng, tất cả chúng ta đều được hưởng lợi từ tiến trình số hóa, đặc biệt là trong thời điểm khó khăn nhất của đại dịch. Nền kinh tế số đã trở thành chìa khóa để đạt được sự phục hồi kinh tế và thúc đẩy phát triển bền vững với nền kinh tế toàn cầu vốn vẫn đang trong tình trạng phục hồi mong manh. Kinh tế số cũng đã thể hiện khả năng phục hồi nền kinh tế mạnh mẽ khi đối mặt với đại dịch, vì nó thúc đẩy mạnh mẽ một số mô hình kinh doanh mới: như mua sắm trực tuyến và giáo dục, y tế từ xa và thanh toán điện tử.

2. Nội dung

Tình hình phát triển kinh tế số ở Trung Quốc

Kế hoạch 5 năm lần thứ 14 về phát triển kinh tế và xã hội quốc gia của Trung Quốc đề xuất xây dựng một mô hình phát triển mới theo mục tiêu kép cả trong nước và quốc tế. Đẩy nhanh việc xây dựng mô hình phát triển mới với chu kỳ lớn trong nước là chủ đạo và các chu kỳ kép trong nước và quốc tế thúc đẩy lẫn nhau. Trong những năm gần đây, nền kinh tế kỹ thuật số đã phát triển nhanh chóng ở Trung Quốc, là hình thức kinh tế mới đi đầu trong tương lai, chưa từng có và tái tạo bức tranh phát triển kinh tế, xã hội mới, cũng là một biến số mới để nâng cao chất lượng và hiệu quả kinh tế. Theo dữ liệu của Báo cáo Kinh tế Kỹ thuật số năm 2019 do Tổ chức Thương mại Quốc tế của Liên Hợp Quốc công bố, dựa trên định nghĩa của báo cáo về nền kinh tế kỹ thuật số, quy mô của nền kinh tế số chiếm từ 4,5% đến 15,5% GDP của thế giới. Xét về giá trị gia tăng của công nghệ thông tin và truyền thông (kinh tế số theo nghĩa hẹp), Hoa Kỳ và Trung Quốc chiếm 40% tổng giá trị gia tăng của thế giới và sự phát triển của nền kinh tế kỹ thuật số đã trở thành lựa chọn chung cho các cường quốc và khu vực lớn trên toàn cầu nhằm định hình lại khả năng cạnh tranh toàn cầu.

Hình 1. Thị phần quốc tế của Trung Quốc trong lĩnh vực tìm kiếm

Theo “Sách trắng về phát triển nền kinh tế kỹ thuật số của Trung Quốc (2021)” do Học viện Công nghệ Thông tin và Truyền thông Trung Quốc phát hành, tỷ trọng của nền kinh tế kỹ thuật số của Trung Quốc trong GDP đã tăng lên hàng năm từ 14,2% năm 2005 đến 38,6% năm 2020.

Trung Quốc chia nền kinh tế số thành: công nghiệp hóa kỹ thuật số (kinh tế số lõi) và số hóa công nghiệp (kinh tế số theo nghĩa rộng. Công nghiệp hóa kỹ thuật số (kinh tế số lõi) bao gồm công nghiệp công nghệ thông tin truyền thống, sản xuất thiết bị điện tử và truyền thông, dịch vụ liên quan đến Internet, dịch vụ phần mềm và công nghệ thông tin trong phân loại ngành kinh tế quốc dân. Kinh tế số theo nghĩa rộng là kinh tế số ngành, tức là sự tích hợp liên tục của công nghệ thông tin và các lĩnh vực công nghiệp khác của nền kinh tế quốc dân, giá trị gia tăng của nền kinh tế số được tạo ra trong các ngành truyền thống.

Hình 2. Thị phần điện thoại Smart phone của Trung Quốc trên thế giới

Ở góc độ vĩ mô, kinh tế số tác động đến phát triển kinh tế bằng cách tác động đến hiệu quả đầu vào và đầu ra của sản xuất, thể hiện ở việc tăng yếu tố đầu vào, nâng cao hiệu quả của yếu tố phân bổ, tăng yếu tố tổng năng suất do tiến bộ kỹ thuật và công nghệ mang lại. Đối với các nước đang phát triển, số hóa được coi là động lực chính của tăng trưởng nền kinh tế, giúp cải thiện vốn và năng suất lao động, giảm chi phí giao dịch và thúc đẩy sự hội nhập của các quốc gia vào hệ thống thị trường toàn cầu. Đối với các nước phát triển, tác động của kinh tế số đến chất lượng phát triển kinh tế chủ yếu thể hiện ở việc thúc đẩy phát triển bền vững và nâng cao tính nhanh nhạy của doanh nghiệp. Kinh tế kỹ thuật số là động lực chính của tăng trưởng kinh tế ở Hoa Kỳ từ năm 2004 đến năm 2012. Đầu tư độc lập cho nghiên cứu khoa học (R&D) và tiến bộ công nghệ trong lĩnh vực sản xuất có tác động tích cực đáng kể đến tăng trưởng năng suất các nhân tố tổng hợp. Theo quan điểm vi mô, công nghệ sản xuất số nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp và cải thiện hiệu quả hoạt động của công ty, thúc đẩy hiệu quả sự phát triển của chính phủ điện tử và giúp các doanh nghiệp hiện thực hóa mô hình kinh doanh của nền kinh tế chia sẻ.

Trong thời đại kinh tế số, theo lý thuyết về lợi thế so sánh và lợi thế đi trước, vì công nghệ cao, khả năng thẩm thấu cao và tốc độ tăng trưởng cao, kinh tế số phụ thuộc vào nền tảng số, trí tuệ và hệ sinh thái số để tạo ra cơ hội. Do đó, các khu vực có cơ sở hạ tầng vững chắc và kinh tế số phát triển sẽ có lợi thế so sánh và lợi thế đi đầu. Lợi thế đi đầu bao gồm: cải thiện cơ sở hạ tầng kỹ thuật số, tích lũy vốn con người, v.v. sẽ tạo thành động lực cho sự phát triển chất lượng cao của nền kinh tế khu vực.

Kinh tế số thể hiện 3 đặc điểm tiêu biểu. Thứ nhất, dữ liệu là yếu tố cốt lõi của sản xuất, các nguồn lực với yếu tố dữ liệu làm cốt lõi được phân bổ một cách hiệu quả; Ngoài ra, dữ liệu không ngừng được làm giàu cả về số lượng và chất lượng để dữ liệu xuyên suốt mọi khía cạnh của sự phát triển kinh tế và xã hội, dữ liệu là tư liệu sản xuất của kinh tế số. Thứ hai, cơ sở hạ tầng kỹ thuật số (cơ sở hạ tầng truyền thông, thiết bị đầu cuối Internet of Things, điện toán đám mây, v.v. ) là phương tiện hỗ trợ sản xuất trong kinh tế số. Thứ ba, nhân lực số là lược lượng sản xuất của kinh tế số. Với lợi thế là số lượng lớn người dùng Internet, Trung Quốc sẽ giải phóng dần động lực tăng trưởng kinh tế của mình và tỷ lệ đóng góp của kinh tế số vào tăng trưởng kinh tế sẽ tăng đều trong nhiều năm tới.

Trung Quốc đã xây dựng mạng lưới cáp quang và mạng băng thông rộng di động 4G và 5G lớn nhất thế giới, với số lượng kết nối đầu cuối 5G vượt hơn 365 triệu và các kịch bản ứng dụng 5G ngày càng trở nên phong phú. Với nền kinh tế kỹ thuật số đứng thứ hai trên thế giới, Trung Quốc đã nêu bật sự phát triển kinh tế kỹ thuật số trong Kế hoạch 5 năm lần thứ 14 (2021-2025) để xây dựng một Trung Quốc kỹ thuật số. Có nhiều nỗ lực hơn nữa để cho phép các doanh nghiệp số trong nước đẩy nhanh việc triển khai các trung tâm nghiên cứu và phát triển, trung tâm thiết kế sản phẩm ở nước ngoài và tăng cường hợp tác với các công ty công nghệ nước ngoài trong các lĩnh vực như: dữ liệu lớn, 5G và trí tuệ nhân tạo.

Trong giai đoạn đầu, mức độ phát triển chung của kinh tế số Trung Quốc có xu hướng tăng lên qua từng năm và xu hướng tăng trưởng tương đối ổn định, với mức tăng 36,69% ​​và trung bình hàng năm tốc độ tăng là 8,13%. Năm 2019, quy mô tăng trưởng của kinh tế số của Trung Quốc đạt 35,8 nghìn tỷ nhân dân tệ (5,5 nghìn tỷ USD) vào năm 2019, chiếm 36,2% GDP, với tốc độ tăng trưởng cao gấp ba lần so với nền kinh tế sản xuất truyền thống. Trình độ phát triển của nền kinh tế số đã được cải thiện đáng kể. Chỉ số hạ tầng số tăng 59,87% từ năm 2015 đến năm 2019. Từ chiến lược xây dựng “băng thông rộng quốc gia” đến chiến lược “tăng tốc và giảm phí” của ngành viễn thông, Trung Quốc đã có nhiều nỗ lực để phát triển cơ sở hạ tầng kỹ thuật số và thúc đẩy việc xây dựng cơ sở hạ tầng kỹ thuật số một cách có trật tự và đi ra toàn cầu, thu hẹp đáng kể khoảng cách về cơ sở hạ tầng kỹ thuật số với các nước. Chỉ số phát triển kinh tế số lõi (công nghiệp công nghệ số) tăng 7,87% và tốc độ tăng bình quân hàng năm chỉ đạt 1,91%. Nhìn chung, ngành công nghiệp công nghệ số đã không tăng nhiều và không đóng góp nhiều trong tăng trưởng kinh tế số của Trung Quốc. Kinh tế số theo nghĩa rộng (kinh tế số ngành) tăng 37,38% với tốc độ tăng trưởng bình quân hàng năm là 8,26%. Lý do là kể từ sau Kế hoạch 5 năm lần thứ 13, nhà nước đã đẩy mạnh tích hợp công nghiệp hóa, thông tin hóa, chú trọng phát triển chính phủ điện tử, thúc đẩy phát triển nền quản trị quốc gia theo hướng số hóa, thông minh hóa.

Mức độ đóng góp của các yếu tố cho sự phát triển kinh tế số của Trung Quốc từ 2015 đến 2019 theo thứ tự sau: cơ sở hạ tầng kỹ thuật số đóng góp 163,18%, kinh tế số ngành đóng góp 101,88% và sự phát triển của ngành công nghiệp kỹ thuật số (kinh tế số lõi) đóng góp 21,45%. Từ năm 2015 đến 2019, sự phát triển của kinh tế số của Trung Quốc phụ thuộc nhiều hơn vào việc xây dựng cơ sở hạ tầng kỹ thuật số và tác động của tích hợp kỹ thuật số cũng đóng một vai trò nhất định trong phát triển kinh tế và xã hội.

Trung Quốc có hơn 1,3 tỷ người dùng Internet di động, số lượng dân số mua sắm trực tuyến lớn nhất và tỷ lệ thanh toán di động cao nhất trên thế giới. Theo Niên giám thống kê Trung Quốc năm 2020, 25% bán lẻ quốc gia đã diễn ra trực tuyến vào năm 2019, lên tới 1,8 nghìn tỷ $, hơn 90% trong số đó là thông qua thanh toán di động. Thương mại điện tử đã tạo ra sự trỗi dậy của những gã khổng lồ Internet như Alibaba, Tencent, JD.com và Xiaomi, những công ty không chỉ thể hiện sự dẫn đầu trong đổi mới kỹ thuật số toàn cầu mà còn tạo ra một hệ sinh thái kỹ thuật số ở Trung Quốc. Ví dụ, kinh tế số dựa trên hệ sinh thái Alibaba chiếm hơn 69 triệu việc làm. Năm 2020, có 11 công ty internet nằm trong số 500 công ty tư nhân lớn nhất theo doanh thu, các công ty Internet mặc dù chỉ chiếm 7% tổng doanh thu của 500 công ty hàng đầu nhưng chiếm 20% tổng lợi nhuận ròng, phản ánh sức mạnh thị trường mạnh mẽ của họ. Các doanh nghiệp công nghệ số này đóng góp một phần lớn cho phát triển kinh tế số đất nước.

Thế hệ millennials (sinh từ 1980–1994) và Thế hệ Z (sinh từ 1995–2009) chiếm gần 40% dân số Trung Quốc, là những cư dân mạng bản địa đại diện cho lực lượng nhân lực có kỹ năng số hùng hậu nhất trên thị trường tiêu dùng Trung Quốc. Internet di động đã trở thành một phần không thể thiếu trong cuộc sống hàng ngày của họ. Các thế hệ người tiêu dùng mới phụ thuộc mạnh mẽ vào điện thoại thông minh và phương tiện truyền thông xã hội, phụ thuộc vào hiệu ứng mạng trong việc đưa ra quyết định mua sắm, có lòng tự hào về các thương hiệu trong nước, ưa thích các sản phẩm thông minh và quan tâm đến các sản phẩm liên quan đến sức khỏe, giải trí, trải nghiệm và sẵn sàng trả thêm tiền để có chất lượng cao. Thái độ của họ đối với công nghệ kỹ thuật số, lối sống và trải nghiệm mua sắm tạo ra cả cơ hội và thách thức cho các công ty truyền thống.

Trong bối cảnh đó, một loạt các công ty khởi nghiệp kỹ thuật số mới đã xuất hiện và một số trong số họ đã nhanh chóng phát triển thành một con kỳ lân trong ngành bằng cách kết nối các bên cung và cầu với Internet di động. Xu hướng mới nổi này có thể đại diện cho tương lai của kinh tế số.

Mức độ phát triển kinh tế số giữa các địa phương ở Trung Quốc

Trong mô hình khu vực của sự phát triển nền kinh tế kỹ thuật số của Trung Quốc, khu vực phía đông là khu vực phát triển và các khu vực khác còn kém phát triển. Năm 2019, chỉ số toàn diện trung bình về phát triển kinh tế kỹ thuật số của Trung Quốc là 59,31 và 11 tỉnh, thành phố đạt trên mức trung bình, trong đó có 9 tỉnh và thành phố miền Đông, ngoại trừ Hà Bắc, Trùng Khánh và Tứ Xuyên, trong khi 19 tỉnh và thành phố còn lại dưới mức trung bình. Theo Cục Thống kê Quốc gia Trung Quốc, các tỉnh và thành phố của Trung Quốc được chia thành 4 khu vực: Đông, Đông Bắc, Trung tâm và Tây. Ở khu vực phía đông, với chỉ số toàn diện của nền kinh tế kỹ thuật số đạt hơn 80 vào năm 2019, Bắc Kinh, Quảng Châu, Giang Tô và Thượng Hải đang ở vị trí thứ nhất; cấp thứ hai bao gồm Giang Tô và Chiết Giang, và cấp thứ ba bao gồm Thiên Tân, Hà Bắc, Phúc Kiến và Hải Nam. Tại 3 tỉnh Đông Bắc Bộ, do mô hình phát triển công nghiệp hóa từng phần và thiếu yếu tố tài nguyên số nên trình độ phát triển chung của kinh tế số tương đối cân đối, nhưng phát triển tổng thể ở mức trung bình và thấp hơn. Ở khu vực miền Trung, về mức độ phát triển kinh tế kỹ thuật số của An Huy và Quý Châu dẫn đầu và cân bằng hơn về tổng thể. Ở khu vực phía Tây, các tỉnh và thành phố đại diện là Tứ Xuyên và Trùng Khánh có mức độ phát triển tốt hơn, trong khi Vân Nam, Quảng Tây, Tân Cương và Cam Túc có mức độ phát triển tương đối thấp.

Từ góc độ phát triển kinh tế số khu vực của Trung Quốc, “khoảng cách kinh tế số” giữa các tỉnh của Trung Quốc nói chung đang không ngừng thu hẹp. Sự thu hẹp này phản ánh sự hỗ trợ chính sách của nhà nước trong việc thúc đẩy sự phát triển cân bằng của kinh tế kỹ thuật số giữa các địa phương trên cả nước trong những năm gần đây, bao gồm tăng cường hợp tác giữa các địa phương, khu vực và khám phá mô hình phát triển kinh tế số đồng bộ trong khu vực. Năm 2019, mặc dù sự phát triển của kinh tế số ở khu vực phía Đông tốt hơn nhưng “khoảng cách số” trong vùng lớn hơn đáng kể so với các vùng khác, điều này chủ yếu thể hiện ở mức độ phát triển của kinh tế số ở các tỉnh, thành, chẳng hạn như Bắc Kinh, Thượng Hải và Quảng Châu cao hơn nhiều so với các khu vực khác.

3. Kết luận

Trung Quốc vừa là nước dẫn đầu toàn cầu về thương mại điện tử vừa là cường quốc sản xuất của thế giới. Kinh tế số tại Trung Quốc đã phát triển nhanh chóng nhất trên thế giới và quy mô đứng thứ hai trên thế giới sau Mỹ, tỷ trọng kinh tế số chiếm 38,6% GDP năm 2020. Sự bùng nổ kinh tế số ở Trung Quốc gần đây là sự thúc đẩy mạnh mẽ từ nhu cầu ngày càng tăng của người tiêu dùng đối với các sản phẩm, dịch vụ số, có tác động lớn đến số hóa công nghiệp.

Mặc dù vẫn còn nhiều bất ổn và phức tạp trong con đường tăng trưởng kinh tế của Trung Quốc vào năm 2021, nhưng vẫn có nhiều lĩnh vực có thể đạt được mức tăng trưởng tương đối ổn định và cao với nhiều nỗ lực. Với các chính sách, quy định tạo điều kiện thuận lợi, kinh tế số sẽ thúc đẩy việc nâng cấp cơ cấu kinh tế của Trung Quốc với những đột phá về công nghệ chủ chốt và đạt được mức tăng trưởng cao ổn định. Đến năm 2027, dự kiến kinh tế số sẽ chiếm khoảng một nửa GDP của Trung Quốc và trở thành động lực chính thúc đẩy tăng trưởng kinh tế của đất nước.

Ước tính kinh tế số ở các nước tiên tiến sẽ vượt 62% GDP vào năm 2030, tương đương với mức tăng trưởng dự kiến ​​của kinh tế số Trung Quốc. Kinh tế số với những tiến bộ về công nghệ, đã đưa Trung Quốc vào cạnh tranh với các nền kinh tế lớn khác.

Trần Chí Nam

Tài liệu tham khảo:

1. https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0257365
2. https://ichi.pro/vi/ke-hoach-5-nam-lan-thu-14-cua-trung-quoc-day-la-nhung-gi-ban-can-biet-214672911246094
3. https://www.elibrary.imf.org/view/journals/001/2019/016/article-A001-en.xml