Nhật Bản là quốc gia đầu tiên trên thế giới đề xuất mô hình thị trường giao dịch dữ liệu. Thông qua việc tìm hiểu, nghiên cứu mô hình thị trường giao dịch dữ liệu của Nhật Bản, tác giả đưa ra một số khuyến nghị và bài học kinh nghiệm cho Việt Nam.

Khái niệm về thị trường giao dịch dữ liệu được tóm tắt trong Chiến lược dữ liệu toàn diện của Nhật Bản như sau “Thị trường giao dịch dữ liệu là thị trường thiết lập quyền truy cập dữ liệu,... và các nhà khai thác công bằng, trung lập và đáng tin cậy làm trung gian cho các giao dịch này để hồi sinh phân phối dữ liệu và tạo ra một thị trường năng động”. Để thúc đẩy phân phối dữ liệu, cần có một thị trường giao dịch dữ liệu có thể “hình dung sự tồn tại của dữ liệu”, “hình dung giá trị của dữ liệu” và “bảo đảm an toàn cho việc phân phối dữ liệu”.

Luồng giao dịch dữ liệu có sự tham gia của thị trường giao dịch dữ liệu:

Trong đó:

- PDS (Lưu trữ dữ liệu cá nhân): Là cơ chế (hoặc hệ thống) cho phép các cá nhân tích lũy và quản lý dữ liệu của riêng mình theo ý muốn, bao gồm cả việc tổng hợp dữ liệu do người khác nắm giữ và có chức năng kiểm soát (bao gồm cả việc chuyển giao) việc cung cấp cho bên thứ ba. Trong một số trường hợp, các cá nhân tự cài đặt và vận hành hệ thống, còn trong các trường hợp khác, doanh nghiệp cài đặt và cung cấp dịch vụ vận hành.

- Ngân hàng thông tin (hoặc ngân hàng ủy thác thông tin): Nhà cung cấp dịch vụ cung cấp và quản lý thông tin cá nhân cho bên thứ ba dưới sự ủy thác của cá nhân và trả lại lợi ích thu được từ thông tin đó cho cá nhân.

Các bên tham gia giao dịch

Ngày 27/12/2013, DSA (Hội đồng thúc đẩy xã hội dữ liệu) đã ban hành Hướng dẫn tham gia và nhập thị trường trao đổi dữ liệu. Trong hướng dẫn này, thị trường giao dịch dữ liệu được chia thành (1) thị trường giao dịch dữ liệu xử lý dữ liệu cá nhân và (2) thị trường giao dịch dữ liệu không xử lý dữ liệu cá nhân.

Yêu cầu đối với thị trường giao dịch dữ liệu:

(1) Làm rõ việc xử lý dữ liệu cá nhân trên thị trường giao dịch dữ liệu 

(2) Quy định điều kiện tham gia thị trường giao dịch dữ liệu 

(3) Hình thành và trình bày giá 

(4) Khớp cung và cầu

(5) Điều kiện giao dịch chi tiết

(6) Chuẩn hóa đối tượng giao dịch 

(7) Bảo đảm tín dụng cho giao dịch 

(8) Hợp đồng chuẩn cho giao dịch dữ liệu

DSA là tổ chức duy nhất ở Nhật Bản chứng nhận các nhà khai thác “Thị trường giao dịch dữ liệu”, tạo ra các quy tắc và tiêu chuẩn chứng nhận cho thị trường giao dịch dữ liệu. Hội đồng Thúc đẩy Xã hội Dữ liệu đã thiết lập và công bố các yêu cầu để chứng nhận là “nhà điều hành thị trường trao đổi dữ liệu” hoạt động như một trung gian giữa [nhà cung cấp dữ liệu] và [người nhận dữ liệu].

Các nhà cung cấp hoặc người nhận dữ liệu tham gia thị trường giao dịch dữ liệu phải đáp ứng các yêu cầu đủ điều kiện sau:

- Là một thể nhân, công ty hoặc tổ chức

- Không phải là lực lượng chống đối xã hội

- Có hệ thống cung cấp/ nhận dữ liệu

Nếu dữ liệu được cung cấp là dữ liệu cá nhân, nhà cung cấp/người nhận dữ liệu phải đạt được một trong những chứng chỉ sau: chứng nhận ngân hàng (chứng nhận thông thường), Privacy Mark hoặc chứng nhận hệ thống đánh giá sự phù hợp ISMS.

Dữ liệu được cung cấp hoặc thu nhận không được vi phạm trật tự và đạo đức công cộng, phải xuất trình các luật và quy định liên quan đến dữ liệu được cung cấp như Đạo luật ngăn chặn cạnh tranh không lành mạnh. Không tham gia vào các hoạt động kinh doanh gian lận, không thu thập dữ liệu cho mục đích thực hiện các hoạt động kinh doanh gian lận.

Đối tượng có thể giao dịch trên các sàn giao dịch dữ liệu

Hoạt động kinh doanh vận hành thị trường giao dịch dữ liệu bao gồm trung gian mua bán dữ liệu từ Nhà cung cấp dữ liệu đến Người sử dụng dữ liệu chứng nhận các công cụ của nhà cung cấp công cụ (công cụ BI, công cụ hỗ trợ từ vựng chung,…) hoặc cung cấp và tư vấn công cụ cho Người sử dụng lưu trữ dữ liệu cho người cần lưu trữ dữ liệu cung cấp mô-đun chức năng (thư viện) hoặc cung cấp môi trường thử nghiệm cho các nhà phát triển ứng dụng.

Có ba loại thông tin chính được xử lý trong thị trường giao dịch dữ liệu: dữ liệu mở, dữ liệu công nghiệp thu được bởi IoT,... và dữ liệu cá nhân được cung cấp bởi các ngân hàng thông tin.

Một số mô hình thị trường giao dịch dữ liệu tiêu biểu

1. EverySense Japan

Được thành lập từ năm 2016, đây là thị trường phân phối dữ liệu IoT đầu tiên trên thế giới, làm trung gian mua và bán dữ liệu cho bất kỳ thiết bị nào trên thế giới. EverySense là sáng kiến do Bộ Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp và Bộ Nội vụ và Truyền thông đưa ra với sự tham gia của ngành công nghiệp, giới học thuật và chính phủ

Người tham gia thị trường này gồm: (1) Nhà cung cấp dữ liệu, sở hữu các cảm biến và thiết bị IoT và cung cấp dữ liệu cho bên thứ ba (2) Người thu thập dữ liệu từ các cảm biến và thiết bị IoT. (3) Nhà cung cấp thiết bị (nhà sản xuất thiết bị), là các nhà sản xuất cảm biến và thiết bị IoT,...

Mô hình hoạt động:

Người thu thập dữ liệu sẽ xác định giá cho mỗi dữ liệu và chỉ khi nhà cung cấp chấp nhận giá thì dữ liệu mới có thể được thu thập.

EverySense cung cấp chức năng thanh toán dựa trên việc xem xét dữ liệu. Việc xem xét được gợi ý theo các quy tắc sau.

Giá dữ liệu = số lượng dữ liệu x đơn giá dữ liệu + giá trị gia tăng.

Lượng dữ liệu = loại dữ liệu x độ chi tiết của dữ liệu x thời gian thu thập.

Giá trị gia tăng = thông tin phụ trợ và cân bằng cung cầu.

Giá trị của dữ liệu được xác định bởi thỏa thuận giữa nhà cung cấp dữ liệu và người thu thập dữ liệu và giá trị của dữ liệu (giá thị trường). EverySense chỉ là một trung gian có hệ thống trong phân phối dữ liệu và không mua, bán hoặc lưu giữ dữ liệu, cũng như không có quyền định giá.

Từ 2018, EverySense bắt đầu cung cấp “EverySense Pro”, trở thành một thị trường trao đổi dữ liệu tích lũy hỗ trợ cả dữ liệu IoT và dữ liệu phi IoT, cho phép mua bán an toàn một lượng lớn và nhiều loại dữ liệu giữa các công ty, như dữ liệu dự báo khách du lịch, dữ liệu ưu tiên khu vực, dữ liệu thuộc tính hộ gia đình hoặc nghề nghiệp,…

2. JDEX - Thị trường dữ liệu chỉ dành cho thành viên

“JDEX” là một trong những thị trường dựa trên thành viên lớn nhất ở Nhật Bản để chia sẻ, cộng tác và giao dịch dữ liệu kết nối các nhà cung cấp dữ liệu và người thu thập dữ liệu. Người dùng trải rộng trong ngành, học viện và chính phủ và hơn 260 công ty (tổ chức) đã đăng ký làm thành viên.

Các dịch vụ JDEX cung cấp:

- Ra mắt chiến thuật JDEX: Đây là một dịch vụ theo phong cách ideathon, để tạo ra càng nhiều ý tưởng để sử dụng dữ liệu khách hàng càng tốt và chọn ra những ý tưởng thực tế nhất.

- Hỗ trợ khoa học dữ liệu (support Data Science): Dịch vụ này cung cấp hỗ trợ toàn diện cho hoạt động kinh doanh dữ liệu. Sử dụng dữ liệu để tìm thông tin chi tiết có thể tăng doanh số bán hàng và giảm chi phí SG&A.

- Hỗ trợ quản lý dữ liệu: Đây là dịch vụ hỗ trợ quản lý siêu dữ liệu bằng cách sử dụng danh mục dữ liệu tổng hợp thông tin dữ liệu trong một tổ chức.

- JDEX: cung cấp môi trường cho phép chia sẻ, cộng tác và giao dịch dữ liệu, kết nối các nhà cung cấp dữ liệu và người thu thập dữ liệu.

- Trạm riêng JDEX: Đây là dịch vụ cung cấp địa điểm giao dịch riêng tư trong thị trường dữ liệu “JDEX” và cho phép giao dịch với các bên cụ thể.

- Hỗ trợ tiếp thị JDEX: Đây là dịch vụ một cửa hỗ trợ mọi thứ từ tiếp thị đến bán hàng nội bộ sau khi niêm yết dữ liệu trên thị trường dữ liệu “JDEX”.

Những người tham gia JDEX (các công ty, tổ chức học thuật, cơ quan chính phủ,...) thường xuyên tham gia “hoạt động giám tuyển” được tổ chức trực tuyến để xác định những loại dữ liệu nào tồn tại trên thế giới, dữ liệu nào phù hợp với những thách thức của công ty và cách có thể giúp những người khác sử dụng dữ liệu của công ty.

3. Thị trường trao đổi dữ liệu khu vực Sapporo

Thành phố Sapporo đã mở Thị trường trao đổi dữ liệu khu vực Sapporo, trao đổi dữ liệu đầu tiên do chính quyền địa phương dẫn đầu. Tại đây cho phép giao dịch nhiều dữ liệu khác nhau do khu vực tư nhân và chính phủ nắm giữ, ví dụ dữ liệu về dòng người đi bộ trong không gian ngầm trước ga Sapporo, dữ liệu thống kê mua hàng hóa đơn hiện có sẵn. Trong tương lai, dự kiến một lượng lớn dữ liệu do chính phủ và các công ty cá nhân nắm giữ sẽ được lưu hành trên thị trường giao dịch, điều này sẽ hồi sinh các ngành công nghiệp địa phương và dẫn đến phát triển đô thị bền vững.

Chủ trương, chính sách của Nhật Bản hướng tới tạo ra những thị trường trao đổi dữ liệu an toàn và thuận lợi cho việc sử dụng Internet để tiến hành các cuộc giao dịch như từ doanh nghiệp tới doanh nghiệp (B to B), từ doanh nghiệp tới khách hàng (B to C)... Khi các mục tiêu chính của chiến lược Nhật Bản điện tử về cơ bản đã được thực hiện, Chính phủ đề xuất chiến lược “u-Japan” với mục tiêu chuyển từ hạ tầng chủ yếu dựa trên dịch vụ hữu tuyến sáng tạo ra mạng phổ cập kết nối liền mạch dịch vụ hữu tuyến và vô tuyến. Chữ u trong “u-Japan” không chỉ mang ý nghĩa là phổ cập, mà còn là phổ quát, hướng đến người dùng và độc đáo.

Cơ hội Việt Nam tận dụng bài học của Nhật Bản đến từ phát triển thị trường trao đổi dữ liệu

Ngày 02/02/2024, Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt Chiến lược dữ liệu quốc gia đến năm 2030. Một trong những mục tiêu của Chiến lược dữ liệu quốc gia đến năm 2030 của Việt Nam là tạo ra một thị trường dữ liệu để phát triển kinh tế số, để ứng dụng rộng rãi các công nghệ tiên tiến của Cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0. Để thực hiện mục tiêu đã đặt ra, Việt Nam cần tận dụng bài học trong việc xây dựng một số mô hình thị trường giao dịch dữ liệu của Nhật Bản. Theo đó, một số đề xuất giải pháp thực hiện như sau:

Một là, rà soát, bổ sung, sửa đổi và ban hành các chính sách, văn bản quy phạm pháp luật theo hướng tạo điều kiện, khuyến khích, hỗ trợ phát triển thị trường trao đổi dữ liệu và các mô hình kinh doanh mới trên nền tảng công nghệ số. Trong đó, chú trọng hoàn thiện hệ thống văn bản pháp luật về quản lý thị trường giao dịch dữ liệu, bổ sung các quy định về quản lý thị trường giao dịch dữ liệu xuyên biên giới nhằm tạo môi trường cạnh tranh lành mạnh trong giao dịch dữ liệu. Hoàn thiện hệ thống văn bản quy phạm pháp luật về giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm trong giao dịch dữ liệu.

Bên cạnh đó, Nhà nước cần quản lý, thiết lập hạ tầng và tạo môi trường cho giao dịch dữ liệu phát triển, các chính sách quản lý được xây dựng trên cơ sở thực tiễn, nhằm tạo thuận lợi cho doanh nghiệp, đồng thời, bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng khi giao dịch dữ liệu.

Hai là, hoàn thiện hạ tầng công nghệ thông tin. Việc hoàn thiện, đồng bộ và nâng cao hạ tầng công nghệ nói chung sẽ giúp bảo mật thông tin trên mạng được an toàn, bí mật và thuận lợi cho giao dịch dữ liệu. Việc thực hiện này đòi hỏi sự nỗ lực của các bộ, ngành và địa phương mới có thể tạo nên một hạ tầng hoàn thiện, đồng bộ cho giao dịch dữ liệu trong tương lai.

Ba là, Chính phủ cần phân tích những điểm mạnh, điểm yếu, cải thiện hệ thống giao dịch dữ liệu, Việt Nam cần tìm kiếm các biện pháp thúc đẩy sử dụng dữ liệu cá nhân để hình thành một mạng lưới dữ liệu lớn (big data). Bên cạnh đó, Chính phủ cần phải bảo vệ và bảo mật dữ liệu cá nhân, nỗ lực để loại bỏ các rào cản mang tính hệ thống, đảm bảo đường truyền thông suốt trong giao dịch dữ liệu. Cần nghiên cứu thiết lập một cơ chế bảo hộ dữ liệu cá nhân cụ thể, riêng biệt đối với các đối tượng yếu thế trong xã hội (như người chưa thành niên hoặc người không có đầy đủ năng lực hành vi dân sự), vì nhóm đối tượng này dễ trở thành nạn nhân của hành vi xâm phạm dữ liệu cá nhân trong giao dịch dữ liệu.

Bốn là, Việt Nam cần ban hành luật về bảo vệ dữ liệu cá nhân để bảo đảm tính chuyên biệt, quy định một cách rộng rãi và toàn diện tất cả các vấn đề pháp lý liên quan đến dữ liệu cá nhân và bảo vệ dữ liệu cá nhân nhằm tránh sự chồng chéo; đồng thời, quy định cụ thể về bảo vệ dữ liệu cá nhân trong giao dịch giao dịch dữ liệu điện tử, tránh tình trạng kìm hãm sự phát triển của giao dịch dữ liệu.

Lê Thị Thùy Trang

Tài liệu tham khảo

Japan’s National Data Strategy and Japan-EU Digital Partnership.

Digital transformatinon in Japan.

Riding the Wave of Digital Transformation: Insights from Japan’s Journey