1. Tổng quan

Giữa bối cảnh toàn cầu đang thay đổi nhanh chóng, sự tiến triển không ngừng của công nghệ là ngọn hải đăng của cả sự chuyển đổi và thách thức. Các hệ thống tư pháp trên toàn thế giới đang áp dụng chuyển đổi số để làm cho các quy trình pháp lý dân sự và thương mại hiệu quả hơn. 

Trong mấy thập niên vừa qua, quản lý tư pháp của Uganda phần lớn được thiết lập và thúc đẩy bởi mô hình "toàn ngành" được áp dụng vào cuối những năm 1990 để giải quyết các khoảng cách và thách thức mang tính hệ thống. "Cách tiếp cận liên kết chuỗi" này đã truyền cảm hứng cho các cải cách sâu rộng trong hệ thống tư pháp của Uganda, được xác định bởi sự đổi mới và tích hợp chuyển đổi số vào các quy trình nghiệp vụ vượt qua các ranh giới thể chế. Thông qua chương trình tư pháp lấy con người làm trung tâm, các thể chế tư pháp của Uganda do Tòa án lãnh đạo đang áp dụng các hoạt động sáng tạo, trao quyền cho các bên liên quan bằng thông tin và cung cấp các nền tảng kỹ thuật số để tạo điều kiện tiếp cận công lý cho tất cả mọi người.

​​​​​​​​​​​​​​2. Kinh nghiệm và tác động của chuyển đổi số trong quản lý tư pháp ở Uganda

Phân tích cải cách công lý số và tác động của chúng (tiếp theo Phần Can thiệp kỹ thuật số xuyên suốt

Ngoài các quy trình tư pháp cốt lõi bao gồm điều tra các vụ án, truy tố, xét xử và giam giữ (và cải tạo), còn có những can thiệp kỹ thuật số xuyên suốt quan trọng trong hệ thống tư pháp của Uganda giúp tạo điều kiện cho việc quản lý tư pháp hiệu quả và hiệu suất cao.

Tại Cục Kiểm soát Nhập cư và Công dân thuộc Bộ Nội vụ, hệ thống nhập cư điện tử cung cấp các dịch vụ quản lý biên giới số, cung cấp khả năng hiển thị số về những người nhập cảnh và xuất cảnh biên giới Uganda. Các cơ quan thực thi pháp luật và tư pháp ngày càng tận dụng hệ thống nhập cư điện tử để tạo điều kiện thuận lợi cho các cuộc điều tra hình sự và truy tố các vụ án tại tòa án liên quan đến các tội phạm xuyên biên giới như khủng bố, ma túy và buôn người.

Hệ thống thông tin an ninh quốc gia do Cơ quan đăng ký và nhận dạng quốc gia điều hành cung cấp Sổ đăng ký nhận dạng quốc gia sinh trắc học với các chức năng cốt lõi sau: nhận dạng, đăng ký, xử lý và xuất trình thẻ căn cước cho người dân Uganda đủ điều kiện, quản lý Sổ đăng ký nhận dạng quốc gia toàn diện, phát hiện và ngăn chặn việc đăng ký bất hợp pháp thông qua xác minh công dân bằng Mã số nhận dạng quốc gia. Tất cả các tổ chức tư pháp - đặc biệt là cảnh sát, Cơ quan Công tố, tòa án và nhà tù hàng ngày đều tận dụng Sổ đăng ký nhận dạng quốc gia để xác minh quyền công dân của các bên trong các vụ án đang được điều tra, truy tố hoặc xét xử thông qua các thỏa thuận trao đổi dữ liệu với Cơ quan đăng ký và nhận dạng quốc gia. Điều này đóng vai trò quan trọng trong việc phân xử công lý hiệu quả và hiệu suất thông qua việc xác định nhân khẩu học chính xác của những người thông qua Mã số nhận dạng quốc gia. Trong tương lai gần, việc tích hợp Sổ đăng ký nhận con nuôi của Cơ quan đăng ký và nhận dạng quốc gia với Hệ thống thông tin quản lý vụ án điện tử sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho việc trao đổi dữ liệu liền mạch liên quan đến các lệnh nhận con nuôi do bộ phận gia đình của Tòa án tối cao cấp.

Bộ Giới, Lao động và Phát triển Xã hội vận hành Hệ thống thông tin quản lý trại tạm giam, Hệ thống thông tin quản lý trẻ mồ côi và trẻ em dễ bị tổn thương, nền tảng Đường dây trợ giúp trẻ em Uganda và Cơ sở dữ liệu quốc gia về bạo lực trên cơ sở giới. Tuy nhiên, hiện tại đây là các nền tảng độc lập hoạt động trong phạm vi tổ chức của Bộ Giới, Lao động và Phát triển Xã hội. Để cung cấp khả năng quản lý dữ liệu và thông tin liên quan đến trẻ vị thành niên tại các trại tạm giam, điều quan trọng là Bộ Giới, Lao động và Phát triển Xã hội phải nâng cao năng lực của các nền tảng kỹ thuật số của mình để tạo ra hiệu quả và hiệu suất xung quanh việc quản lý vụ án vị thành niên, thu thập dữ liệu và tích hợp các hệ thống này với Hệ thống quản lý vụ án điện tử của tòa án trong ngành tư pháp.

Từ năm 2017, Cục Dịch vụ Đăng ký Uganda đã bắt tay vào số hóa các sổ đăng ký khác nhau của mình như một phần trong hành trình chuyển đổi số. Cục Dịch vụ Đăng ký Uganda đã phát triển các nền tảng trực tuyến giúp khách hàng của Cục có thể thực hiện đăng ký công ty, đặt tên doanh nghiệp, nộp nghị quyết công ty và nộp báo cáo thường niên theo hình thức điện tử mà không cần phải trực tiếp đến bất kỳ trung tâm dịch vụ nào của Cục Dịch vụ Đăng ký Uganda. Sổ đăng ký doanh nghiệp điện tử của Cục Dịch vụ Đăng ký Uganda đang được định vị để nhiều bên trong hệ thống tư pháp của Uganda sử dụng như một điểm tham chiếu chuyển đổi số đáng tin cậy về dữ liệu công ty trong quá trình trọng tài các vụ án thương mại (do bộ phận Tòa án thương mại của Tòa án tối cao xử lý) và trong quá trình điều tra và truy tố gian lận liên quan đến doanh nghiệp của các điều tra viên và công tố viên hình sự.

Hệ thống thông tin quản lý bất động sản tại Văn phòng Tổng quản lý (Bộ Tư pháp và Các vấn đề Hiến pháp) tự động hóa việc tạo, in và cấp giấy chứng nhận không phản đối; và các quy trình liên quan đến việc thanh toán phí của khách hàng, phát hành biên lai và báo cáo chung. Với các vụ kiện và tranh chấp đất đai (đặc biệt liên quan đến bất động sản của người đã khuất) là một trong những vấn đề công lý phổ biến nhất ở Uganda, việc chia sẻ thông tin giữa văn phòng Tổng quản lý, Bộ Đất đai (xác minh các tài liệu về quyền sở hữu đất đai) và tòa án là rất quan trọng trong việc quản lý hiệu quả bất động sản của người đã khuất.

​​​​​​​​​​​​​​3. Thách thức đặt ra và kết luận

Việc trao quyền cho các cộng đồng với quyền tiếp cận lấy con người làm trung tâm đối với các dịch vụ và cơ chế tư pháp để giải quyết các thách thức về công lý và pháp lý của họ là rất quan trọng đối với sự tăng trưởng và phát triển chung của xã hội.

Vai trò của các bên liên quan trong việc quản lý tư pháp, tiếp cận công lý, pháp quyền và bảo vệ quyền con người được xác định là trụ cột chính trong chương trình nghị sự quốc gia về chuyển đổi kinh tế xã hội của Uganda được nêu trong Tầm nhìn 2040 và Kế hoạch phát triển quốc gia. Các tổ chức tư pháp (cung cấp dịch vụ công lý, luật pháp và trật tự) đang dẫn dắt sự nghiệp cao cả này một cách riêng lẻ và toàn diện thông qua việc tiếp cận các nghiệp vụ công lý sáng tạo lấy con người làm trung tâm.

Cốt lõi của chương trình cải cách tư pháp của Uganda là tận dụng chuyển đổi số để tạo điều kiện thuận lợi cho việc quản lý tư pháp, tăng cường khả năng tiếp cận công lý cho tất cả mọi người thông qua việc cung cấp thông tin giúp mọi người hiểu luật pháp và quyền con người của họ, và cung cấp các nền tảng số một cửa.

Điều rõ ràng và nổi lên từ hành trình chuyển đổi số mới chớm nở của Uganda là cơ hội to lớn mà nó mang lại về mặt giá trị gia tăng cho việc cung cấp nghiệp vụ trong việc quản lý tư pháp. Cũng rõ ràng là các thể chế tư pháp đang phải đối mặt với nhiều thách thức - về mặt kỹ thuật và hành chính - về việc triển khai đầy đủ các nền tảng tư pháp điện tử. Những thách thức hiện tại bao gồm cơ sở hạ tầng công nghệ thông tin hạn chế, cách tiếp cận chuyển đổi số bị cô lập và hướng nội, thiếu nguồn lực để triển khai các chương trình chuyển đổi số quy mô lớn trên toàn quốc, những thách thức liên quan đến thay đổi tư duy trong công chức để thích ứng với đổi mới kỹ thuật số và cung cấp dịch vụ do công nghệ thúc đẩy, "quán tính" nội bộ đối với tiến độ thực hiện các quyết định chuyển đổi số quan trọng (do các quy trình nội bộ mang tính quan liêu) và sự trùng lặp trong công việc dẫn đến lãng phí nguồn lực.

Một thành phần chính của các giải pháp cho những thách thức trên là phát triển một chiến lược tư pháp điện tử hài hòa cho tất cả các tổ chức trong hệ thống hành chính công lý tại Uganda, xác định tầm nhìn chung cho việc cung cấp nghiệp vụ tư pháp do chuyển đổi số thúc đẩy. Thứ hai, các mô hình hiệu quả về chi phí cho chuyển đổi số liên tục được khám phá thông qua đó có thể phát triển các giải pháp đổi mới kỹ thuật số tại chỗ/tại địa phương. Thứ ba, thay vì chờ đợi tất cả các cơ sở hạ tầng cần thiết được đưa vào hoạt động, một cách tiếp cận theo từng giai đoạn đối với việc triển khai các nền tảng kỹ thuật số đã được áp dụng để chứng minh những thành công nhanh chóng và được tận dụng làm cơ sở cho nhiều nguồn tài trợ hơn cần thiết trong các đợt triển khai quy mô lớn. Ngoài ra, còn có sự tập trung nhiều hơn vào các khía cạnh nền tảng chính của chuyển đổi số thông qua việc phát triển các khuôn khổ quản trị, tiêu chuẩn và giao thức đặt nền tảng và là những khối xây dựng cốt lõi của chương trình nghị sự công lý điện tử của Uganda.

Theo Kế hoạch Chiến lược tiếp cận công lý giai đoạn 2020–2025 của
Chính phủ Cộng hòa Uganda - tập hợp 29 Cơ quan Chính phủ chịu trách nhiệm duy trì Pháp quyền, đảm bảo An ninh, duy trì Luật pháp và Trật tự, Quản trị Chính sách Công, quản lý tư pháp, thúc đẩy Nhân quyền, trách nhiệm giải trình và minh bạch: Thông qua Chiến lược tư pháp điện tử thống nhất, có một động lực chưa từng có để tinh chỉnh và cải cách các quy trình nghiệp vụ, phát triển và củng cố cơ sở hạ tầng công nghệ thông tin, nâng cao năng lực của những người làm việc tuyến đầu với các kỹ năng số, tự động hóa quyền truy cập vào các quy trình nghiệp vụ tư pháp và tạo ra một "mạng lưới công lý" số thông qua việc tích hợp các hệ thống thông tin trong cả lĩnh vực tư pháp dân sự và hình sự.

Ảnh: Các bên liên quan tham dự Đánh giá Chương trình tiếp cận công lý hàng năm vào tháng 11 năm 2023 (Nguồn: Internet)

Những thách thức về công lý và pháp lý mà mọi người gặp phải có tác động tiêu cực ròng đến phúc lợi xã hội và kinh tế chung của họ bằng cách hạn chế năng suất cá nhân, gây mất thu nhập và sức khỏe kém. Nhìn chung, chi phí liên quan đến những thách thức về công lý chưa được giải quyết cuối cùng có thể làm chậm sự tăng trưởng và phát triển với khả năng gây ra bất ổn và xung đột trong cộng đồng. Số hóa hệ thống tư pháp của Uganda là một bước tiến tới việc đối mặt với những thách thức này thông qua việc nâng cao năng suất của các viên chức tư pháp, công tố viên, luật sư và nhân viên điều tra để xử lý hiệu quả các vụ án (thông qua tính khả dụng của thông tin theo thời gian thực để thực hiện nhiệm vụ và ra quyết định dựa trên dữ liệu), tăng cường khả năng tiếp cận công lý cho tất cả mọi người, đặc biệt là những người dễ bị tổn thương và thiệt thòi (thông qua các điểm dịch vụ công lý số đơn giản hóa và thân thiện với người dùng) và tăng cường trách nhiệm giải trình và minh bạch. Điều này chuyển thành sự hài lòng, sự tự tin và lòng tin của công chúng vào các thể chế để phân phát và thực thi công lý.

Để tiến lên phía trước, cần có những nỗ lực chung nhằm tạo ra một môi trường thuận lợi mạnh mẽ cho việc cung cấp dịch vụ tư pháp số thông qua việc tăng cường các cấu trúc quản trị, ưu tiên các sáng kiến ​​tư pháp điện tử để tài trợ, nâng cao kỹ năng số và năng lực số cho những người có trách nhiệm, phát triển các mô hình chi phí thấp cho quá trình số hóa bền vững, đầu tư vào đổi mới kỹ thuật số; phát triển một khuôn khổ pháp lý và quy định mạnh mẽ và xây dựng quan hệ đối tác với khu vực tư nhân (cộng đồng học thuật; các đối tác khu vực và quốc tế – trong các tổ chức chính phủ và tư nhân nhằm mục đích chia sẻ nghiên cứu, kiến ​​thức và các thông lệ tốt nhất trong quản trị điện tử) và các tác nhân phi nhà nước (đặc biệt là những tác nhân tham gia hỗ trợ nạn nhân của tội phạm, nhân chứng và những người dễ bị tổn thương như phụ nữ, trẻ em và người già).

Sự khác biệt giữa những người có và không có quyền truy cập vào cơ sở hạ tầng công nghệ thông tin là một thực tế ở Uganda “Khoảng cách số” này được đặc trưng bởi một số lượng lớn người dân, đặc biệt là những người ở vùng nông thôn, ít hoặc không có quyền truy cập vào các công nghệ số cần thiết để tiếp cận các dịch vụ công quan trọng trong lĩnh vực tư pháp. Trọng tâm cốt lõi của chiến lược công lý điện tử là tạo điều kiện cho quá trình chuyển đổi số toàn diện nhằm thu hẹp khoảng cách số thông qua các chương trình đổi mới tập trung vào thiết kế công nghệ chi phí thấp và mở rộng cơ sở hạ tầng công nghệ thông tin – đặc biệt là các dịch vụ internet đến các vùng nông thôn.

Nhưng quan trọng hơn, cần có sự lãnh đạo mạnh mẽ và quyết liệt từ chính quyền (đặc biệt là các tổ chức Tư pháp, Luật pháp và Trật tự) ở mọi cấp để ủng hộ quá trình chuyển đổi số toàn diện trong quản lý tư pháp ở Uganda.

Nguyễn Thanh Thủy - Phòng Quản lý đầu tư

Tài liệu tham khảo:

1. https://cepiluganda.org/news-blog/understanding-the-administration-of-the-judiciary-act-2020;

2. https://iacajournal.org;

3. https://www.parliament.go.ug;

4. https://dashboard.hiil.org/publications/trend-report-2021-delivering-justice/case-study-local-council-courts-in-uganda;

5. https://www.sdg16.plus/justice;

6. http://www.commonlii.org;

7. https://www.hiil.org;

8. https://governance.jlos.go.ug/index.php/component/k2/item/121-access-to-justice-strategic-plan-2020-2025;

9. https://www.newvision.co.ug/category/news/number-of-prisoners-in-uganda-up-by-23-report-NV_182211;

10. https://upf.go.ug;

11. https://ulii.org;

12. https://mia.go.ug/about-us/objectives;

13. https://sdgs.un.org/goals/goal16;

https://www.uncdf.org/article/7859/closing-the-growing-digital-skills-gap-in-uganda