1. Tổng quan

Thế giới đang bước vào kỷ nguyên của chuyển đổi số, phát triển kinh tế số và xã hội số, đây là quá trình thay đổi và phát triển gắn liền với việc ứng dụng công nghệ số vào mọi mặt của đời sống xã hội. Các sản phẩm mới, dịch vụ mới, mô hình hoạt động mới dựa trên công nghệ và dữ liệu số liên tục xuất hiện, làm thay đổi chuỗi giá trị toàn cầu và mặt bằng cạnh tranh. Các doanh nghiệp ngày càng phụ  thuộc vào công nghệ số, từ sản xuất đến phân phối và trong lĩnh  vực dịch vụ. Chuỗi cung ứng tích hợp với các công nghệ số mang lại hiệu quả, năng suất cao hơn và tăng sự hài lòng của khách hàng. Kỹ năng số đã trở thành một nhu cầu thiết yếu, giúp công dân tiếp cận các dịch vụ, tham gia vào nền kinh tế số, thúc đẩy đổi mới sáng tạo và tăng trưởng kinh tế. 

Nhận thức được tầm quan trọng của kỹ năng số của con người đối với quá trình chuyển đổi số, phát triển kinh tế số và xã hội số, nhiều quốc gia đã có các hành động để xác định, đánh giá thực trạng và có chính sách phát triển, nâng cao kỹ năng số cho công dân của họ. Trong đó, việc phát triển chính sách và khung kỹ năng số đã được nhiều quốc gia, khu vực quan tâm đặc biệt.

2. Tình hình phát triển chính sách và khung kỹ năng số ở Châu Phi 

2.1 Kinh nghiệm của Rwanda, Senegal và Nam Phi trong việc phát triển và triển khai các chính sách và khung kỹ năng số (tiếp theo Phần 1)

Triển khai các chính sách và khung kỹ năng số 

Hình: Các loại kỹ năng số và nhóm mục tiêu (Nguồn: Chiến lược chuyển đổi số của Châu phi giai đoạn 2020-2030)

Ba chính phủ đều áp dụng các cách tiếp cận khác nhau trong nỗ lực giải quyết nhu cầu về kỹ năng số. Rwanda đã áp dụng 'Chính sách Tài năng số 2016' và đã áp dụng cách tiếp cận do nhà nước lãnh đạo tương đối mạnh mẽ đối với việc triển khai thực tế các kỹ năng số. Senegal đã áp dụng kế hoạch hành động về vốn con người như một phần của Chiến lược Senegal số nhưng cuối cùng việc triển khai các chương trình kỹ năng số phần lớn dựa vào các tổ chức phi chính phủ và các đối tác quốc tế. Nam Phi có khuôn khổ chính sách toàn diện  nhất trong ba quốc gia, bao gồm không chỉ một loạt các chiến lược mà còn có kế hoạch triển khai chi tiết và khung kỹ năng số 'DSFOne'. 

Tại Rwanda, Bộ Công nghệ thông tin và Đổi mới đã xây dựng 'Chính sách Tài năng Kỹ thuật số 2016', theo phương pháp tiếp cận ba cấp để nâng cao kỹ năng số cho toàn dân, lực lượng lao động hiện tại và tương lai và các chuyên gia. Chính phủ đã hợp tác với cả các bên liên quan trong khu vực tư nhân và các tổ chức quốc tế để nhanh chóng nâng cao kỹ năng cho các phân khúc rộng lớn của xã hội trong khi đầu tư vào các kỹ năng và chuyên môn công nghệ thông tin cao cấp. Rwanda đã làm đặc biệt tốt ở ba khía cạnh trong cách tiếp cận về kỹ năng và kiến thức số. Trước hết, Rwanda theo đuổi một cách tiếp cận chủ động, do nhà nước thúc đẩy, hợp tác chặt chẽ với các thực thể địa phương, các bên tham gia khu vực tư nhân và các đối tác quốc tế. Bộ Công nghệ thông tin và Đổi mới quản lý rất nhiều chương trình về kỹ năng và kiến thức số, được xem xét thường xuyên và điều chỉnh theo nhu cầu thực tế. Ví dụ, Chương trình Đại sứ số hướng đến dân số nói chung, đặc biệt  tập trung vào các vùng nông thôn và do đó được triển khai bằng tiếng Kinyarwanda. Các chương trình hướng đến thanh thiếu niên không đi học được triển khai tại các trung tâm thanh thiếu niên nhà nước có mặt ở tất cả các tỉnh. Chương trình cũng hướng đến công chúng nói chung với các mô-đun cụ thể về việc sử dụng cổng thông tin điện tử 'Irembo' của chính phủ cũng như các dịch vụ trực tuyến khác. Thứ hai, để tạo điều kiện thuận lợi cho việc áp dụng các dịch vụ chính phủ điện tử, chính phủ cung cấp đào tạo kỹ năng số cho công chức và đào tạo công chúng nói chung về kiến thức số. Đào tạo công  chức là cần thiết để cho phép số hóa các thủ tục hành chính và sử dụng hiệu quả các cổng thông tin chính phủ điện tử của nhân viên chính phủ. Thứ ba, Rwanda là một ví dụ điển hình vì có chương trình học thuật mạnh mẽ trong lĩnh vực khoa học  máy tính, công nghệ thông tin và truyền thông. Trong khi hầu hết các trường đại học châu Phi đang phải vật lộn với thiết bị lỗi  thời và thiếu chuyên môn, Đại học Rwanda, trường đại học công lập chính, lại có bốn Trung tâm do quốc tế tài trợ, bao gồm Internet vạn vật (IoT), khoa học dữ liệu và y tế  điện tử. Ngoài nguồn tài trợ từ Ngân hàng Thế giới, Viện Công nghệ Rochester tại Hoa Kỳ còn hỗ trợ Khoa Khoa học và Công nghệ của Đại học Rwanda về thiết bị kỹ thuật và chuyên môn. Hơn nữa, sinh viên có thể tiếp tục học tiếp các bằng cấp sau đại học tại cơ sở châu Phi của Đại học Carnegie Mellon ở Kigali hoặc tại Đại học Lãnh đạo châu Phi. Do đó, Rwanda cung cấp một môi trường học thuật lý tưởng, thu hút sinh viên từ khắp châu Phi đến đào tạo các kỹ năng số tiên tiến và chuyên môn cao. 

Để đạt được các mục tiêu kinh tế của mình, Senegal đã xây dựng các chính sách và chiến lược đầy tham vọng và đi kèm với đó là một cách tiếp cận đầy tham vọng đối với các kỹ năng số. Các chính sách này bao gồm Chiến lược Senegal kỹ thuật số, Chiến lược kinh tế dữ liệu quốc gia và Chiến lược Trí tuệ nhân tạo, tất cả đều có các kỹ năng số là trụ cột chính. Là một phần của Chiến lược Senegal kỹ thuật số, chính phủ đã xây dựng một kế hoạch hành động về nguồn nhân lực với các ưu tiên là tăng cường công nghệ thông tin trong chương trình giảng dạy giáo dục tiểu học và trung học, phát triển các mô-đun học tập về kỹ năng số (dữ liệu lớn, AI đám mây, IoT), thúc đẩy nghiên cứu, phát triển và đổi mới trong lĩnh vực kỹ thuật số và triển khai các chương trình kỹ năng số cho các doanh nhân tập trung vào phụ nữ và thanh niên. Các tổ chức xã hội dân sự Senegal đã đảm nhiệm nhiệm vụ cung cấp đào tạo trong các lĩnh vực như an ninh mạng và bảo vệ dữ liệu cho người dùng trực tuyến và các nhà hoạt động. Các sáng kiến tư nhân, chẳng hạn như Học viện Kỹ năng mềm, do Groupe ISM khởi xướng (một sáng kiến tập hợp bốn trường  luật, kỹ thuật, quản lý và lãnh đạo) cố gắng áp dụng một cách tiếp cận toàn diện đối với kiến thức số nhưng chỉ dành cho một số lượng sinh viên hạn chế. Sáng kiến này bổ sung các kỹ năng kỹ thuật được dạy ở trường bằng các kỹ năng mềm (làm việc nhóm, giao tiếp, vận động, v.v.) và đối thoại về các vấn đề mà những người trẻ tuổi phải đối mặt trực tuyến.

Không giống như hai quốc gia Rwanda và Senegal, Nam Phi đã phát triển khung kỹ năng số 'DSFOne' - một khung kỹ năng số thống nhất gồm sáu năng lực số cụ thể và bốn hệ sinh thái kỹ năng số mở rộng. DSFOne phần lớn tuân theo mô hình DigComp của Liên Minh Châu Âu. DSFOne là một khung toàn diện bao gồm kỹ năng số cần thiết ở cấp độ cơ bản, trung cấp và nâng cao. Trong bối cảnh mức độ hòa nhập kỹ thuật số thấp ở Nam Phi, DSFOne ủng hộ các kỹ năng số cơ bản cần thiết để tham gia vào xã hội với tư cách là công dân số. Nam Phi cũng đã xây dựng các khung chính sách chi tiết, bao gồm Kế hoạch thực hiện Chiến lược Kỹ  năng số và Tương lai để giải quyết các khoảng cách về kỹ năng số và tạo ra một hệ sinh thái xây dựng kỹ năng số mạnh mẽ. Tập trung vào các kỹ năng số để có việc làm ổn định cho thanh thiếu niên. Kế hoạch cũng tập trung vào cân bằng giới và người khuyết tật, với các lời kêu gọi can thiệp cụ thể cho những người như vậy để cải thiện công bằng về kỹ năng ở Nam Phi. Chiến lược Kỹ năng số tập trung vào việc tiếp cận các chương trình phát triển kỹ năng và học tập tại nơi làm việc dành cho những người trẻ tuổi, cũng như phát triển các kỹ năng số cần thiết cho lực lượng lao động tương lai. Chiến lược này nhấn mạnh sự hợp tác thông qua quan hệ đối tác công tư, xây dựng năng lực cho các nhà giáo dục, thúc đẩy hòa nhập và công bằng kỹ thuật số, và triển khai khuôn khổ đánh giá để cải tiến liên tục. Chiến lược này dự đoán công việc trong tương lai, khuyến khích chia sẻ kiến thức và nhấn mạnh tầm quan trọng của việc xem xét và phát triển chính sách để thích ứng với bối cảnh kỹ thuật số đang thay đổi. Các khung chính sách quan trọng khác bao gồm Báo cáo của Ủy ban Tổng thống về Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư và việc xây dựng Kế hoạch tổng thể về nền kinh tế số. Năm 2024, chính phủ đã công bố việc triệu tập Diễn đàn Kỹ năng số có nhiều bên liên quan để hỗ trợ việc thực hiện Chiến lược Kỹ năng số và Tương lai. Nam Phi cũng có một cơ chế phối hợp tích cực giữa các bên liên quan về kỹ năng bao gồm khu vực tư nhân, chính phủ và các nhà tài trợ thông qua Sáng kiến việc làm cho thanh niên của Tổng thống.  Nhóm này hoạt động để cải thiện sự phối hợp các biện pháp can thiệp cho các kỹ năng làm việc (bao gồm  các cách cải thiện từ kỹ năng số đến công việc trong các lĩnh vực kỹ thuật số và các lĩnh vực có nhu cầu về kỹ năng số). Nhóm này cũng điều phối một Nhóm công tác liên phòng ban để thống nhất về các thách thức và nhu cầu về kỹ năng số. Sau chương trình thí điểm thành công tại các trường tư thục, Nam Phi đang có kế hoạch công bố chương trình giảng dạy về lập trình và robot cho bậc giáo dục cơ bản tại các trường công lập. Nam Phi được hưởng lợi từ một xã hội dân sự năng động, bao gồm các tổ chức như Harambee Youth Employment Accelerator, Geekulcha, Digify, We Think Code và GirlCode - mỗi tổ chức đều cung cấp chương trình đào tạo kỹ năng số dành cho những người trẻ.

Những khoảng cách khác nhau giữa ba quốc gia 

Mặc dù có một số tiến bộ thực sự, vẫn còn nhiều khoảng cách khác nhau ở cả ba quốc gia. Senegal phải đối mặt với những hạn chế về ngân sách khiến việc thực hiện các chính sách đầy tham vọng trở nên chậm chạp. Ở Rwanda và Nam Phi, một trong những vấn đề chính là, mặc dù thành công trong việc cung cấp đào tạo kỹ năng số, thị trường lao động vẫn tụt hậu trong việc tiếp nhận lực lượng lao động có trình độ. 

Senegal đã thành công trong việc tạo ra một môi trường chính sách thuận lợi cho chuyển đổi số. Tuy nhiên, chính phủ đã phân bổ một khoản ngân sách rất nhỏ cho phát triển kỹ năng số. Ban đầu, chính quyền đã phải vật lộn với việc thực hiện các chính sách nhưng chính quyền của Macky Sall đã chủ động tiếp cận lợi ích đối với quan hệ đối tác số quốc tế. Mặc dù đã tăng cường hợp tác với các nhà cung cấp kỹ năng quốc tế, nhưng Bộ Công nghệ thông tin và truyền thông vẫn còn hạn chế về năng lực phối hợp hỗ trợ quốc tế trong các nỗ lực mở rộng phạm vi đưa công nghệ thông tin và truyền thông vào các lĩnh vực chính như y tế. Hơn nữa, các chương trình đào tạo kỹ năng số hướng đến phụ nữ và thanh thiếu niên ở Senegal chưa đáp ứng được nhu cầu và bối cảnh xã hội của đất nước.

Ở Rwanda, vẫn còn tồn tại một số thách thức. Mặc dù có các ưu đãi của chính phủ nhưng khu vực tư nhân địa phương vẫn còn yếu và do đó không cung cấp hệ sinh thái số cần thiết, phù hợp để thu hút học sinh tốt nghiệp trung học và  đại học. Tương tự như vậy, xã hội dân sự ở Rwanda tương đối yếu do cấu trúc xã hội, lịch sử đầy biến động và sự quản lý tập trung vào nhà nước.       

Tương tự như Senegal, Nam Phi phải đối mặt với những thách thức cụ thể trong việc chuyển đổi các tuyên bố chính sách thành việc cung cấp các kỹ năng hoặc công việc theo nhu cầu có thể mang lại tăng trưởng kinh tế toàn diện. Việc thiếu một chiến lược kỹ năng số thống nhất, phối hợp giữa các bên liên quan chính là một mối quan ngại. Sự gia tăng các chính sách làm mất đi sự linh hoạt cần thiết để giải quyết hiệu quả các yêu cầu về kỹ năng đang thay đổi. Ngay cả trong trường hợp đào tạo kỹ năng số và đào tạo lại kỹ năng được cung cấp trong giáo dục sau phổ thông, Nam Phi vẫn thiếu các quy trình để ngành công nghiệp có thể tiếp nhận sinh viên tốt nghiệp. Các rào cản cụ thể bao gồm các hệ thống công nhận cứng nhắc chưa được cập nhật để công nhận những người mới hoặc kỹ năng số mới nổi và sự mất cân bằng dai dẳng giữa nguồn cung đào tạo kỹ năng và nhu cầu của ngành. Ở cấp độ hệ thống, các nỗ lực về kỹ năng số của Nam Phi đang bị thách thức bởi sự phân chia kỹ thuật số gắn liền với di sản lịch sử của chế độ phân biệt chủng tộc, bất bình đẳng kinh tế xã hội và những hạn chế trong cơ sở hạ tầng truyền thông của nước này. Sự chênh lệch về khả năng truy cập internet và hiểu biết về kỹ thuật số ảnh hưởng không cân xứng đến các cộng đồng thiểu số, vùng nông thôn và các hộ gia đình có thu nhập thấp. Những sự khác biệt này nhấn mạnh tính cấp thiết của việc giải quyết các thách thức về hòa nhập kỹ thuật số để thúc đẩy một xã hội kỹ thuật số toàn diện và công bằng hơn. 

Những bài học rút ra cho cách tiếp cận toàn xã hội đối với kỹ năng số 

Trong ba nghiên cứu điển hình: Rwanda, Senegal và Nam Phi – các quốc gia có trình độ kỹ thuật số trưởng thành hơn các quốc gia khác ở Châu Phi nhưng vẫn tụt hậu so với thế giới. Về mặt kinh tế, nhu cầu về các kỹ năng số là rất cấp thiết để có thể tham gia tích cực vào nền kinh tế toàn cầu có tốc độ phát triển nhanh và tính cạnh tranh cao. Không đầu tư vào việc nâng cao kỹ năng số có thể làm trầm trọng thêm khoảng cách số với các khu vực khác. Trình độ hiểu biết về kỹ thuật số trong lực lượng lao động và dân số nói chung cũng đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển các ngành công nghiệp địa phương của Châu Phi như nông nghiệp và dịch vụ, đồng thời tạo ra việc làm thiết thực và giảm nghèo cho thanh niên Châu Phi. Cả ba nghiên cứu điển hình đều cho thấy các quốc gia đều cân nhắc tập trung vào khả năng tuyển dụng và các kỹ năng số 'có hiệu quả'. Sự tập trung này thường dẫn đến hậu quả không mong muốn là bỏ sót những đối tượng dễ bị tổn thương nhất như phụ nữ ở vùng nông thôn, người khuyết tật hoặc hộ gia đình thu nhập thấp có khả năng tiếp cận hạn chế với các thiết bị kỹ thuật số. 

Cả ba quốc gia đều hướng đến mục tiêu triển khai phương pháp tiếp cận toàn xã hội đối với kỹ năng số với các mức độ khác nhau.

Cuối cùng, các chính sách và chương trình ở Rwanda, Senegal và Nam Phi đánh giá thấp tầm quan trọng của quyền công dân số.  Khi các quốc gia châu Phi ngày càng trở thành mục tiêu của các chiến dịch thông tin trực tuyến sai lệch và các mối đe dọa an ninh mạng, các kỹ năng số bao gồm tư duy phản biện và hành vi trực tuyến có trách nhiệm trong tất cả các nhóm xã hội là cần thiết để xây dựng lòng tin vào các công cụ và ứng dụng kỹ thuật số, thúc đẩy lòng tin trực tuyến và ngăn chặn sự thoái lui của nền dân chủ.

3. Kết luận 

Dân số trẻ của Châu Phi dự kiến sẽ tăng trong những năm tới, gây áp lực lên các chính phủ và khu vực tư nhân trong việc tạo việc làm để đáp ứng nhu cầu lao động cao. Tuy nhiên, các quốc gia này phải đối mặt với những thách thức đáng kể như cơ sở hạ tầng kém và trình độ giáo dục thấp. Kỹ năng số sẽ rất cần thiết không chỉ đối với các công việc trong lĩnh vực kỹ thuật số mà ngày càng cần thiết đối với các công việc trên toàn bộ nền kinh tế. Đồng thời, công nghệ số và Trí tuệ nhận tạo sẽ tiếp tục biến đổi xã hội và văn hóa của con người, khiến kỹ năng số trở nên cần thiết để trở thành một công dân năng động và hiểu biết, đồng thời ngăn ngừa nhiều rủi ro tiềm ẩn do thông tin trực tuyến sai lệch và ngôn từ kích động thù địch, lạm dụng dữ liệu cá nhân và gian lận trực tuyến.

Để phát triển và triển khai các chính sách và khung kỹ năng số ở Châu Phi, song song với việc thiết lập xây dựng mới, Chính phủ châu Phi có thể nghiên cứu điều chỉnh các chính sách và khung kỹ năng số quốc tế hiện có để áp dụng, đảm bảo đáp ứng nhu cầu địa phương và bối cảnh xã hội.

Nguyễn Thanh Thủy - Phòng Quản lý đầu tư

Tài liệu tham khảo

https://www.wcapecolab.org/dsfone;

https://ecdpm.org;

https://www.alizila.com/rwanda-first-in-africa-to-join-alibaba-led-ewtp;

https://au.int/en/documents/20200518/digital-transformation-strategy-africa-2020-2030;

https://www.whitehouse.gov/briefing-room/statements-releases/2022/12/14/fact-sheet-new-initiative-on-digital-transformation-with-africa-dta;

https://www.weforum.org;

https://www.worldbank.org;

https://estdev.ee/en/articles/estdev-fund-nine-new-projects-africa;

https://www.digitalvirgo.com;

https://www.globaltimes.cn/page/202309/1297616.shtml.