Lời mở đầu

Trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 đang diễn ra mạnh mẽ, nền kinh tế số đã trở thành động lực phát triển kinh tế - xã hội toàn cầu. Sự phát triển nhanh chóng của công nghệ kỹ thuật số đã thúc đẩy quá trình chuyển đổi số, mang lại những cơ hội to lớn cho các quốc gia trong việc gia tăng năng suất, mở rộng thị trường và cải thiện chất lượng sống. Tuy nhiên, không phải quốc gia nào cũng có thể tiếp cận và tận dụng hết tiềm năng của nền kinh tế số. Đối với các nước đang phát triển, đặc biệt là các quốc gia kém phát triển nhất, quá trình này đang gặp nhiều thách thức do hạn chế về hạ tầng kỹ thuật, chính sách hỗ trợ và năng lực xây dựng hệ sinh thái số.

Việc đẩy nhanh nền kinh tế số ở các nước đang phát triển không chỉ là nhu cầu cấp bách để bắt kịp sự thay đổi nhanh chóng của thế giới, mà còn là chìa khóa giúp các quốc gia này giảm bớt khoảng cách phát triển, nâng cao năng lực cạnh tranh, và thúc đẩy sự thịnh vượng chung. Để hiện thực hóa tiềm năng của nền kinh tế số, các quốc gia cần có những chiến lược toàn diện, kết hợp giữa đầu tư vào hạ tầng công nghệ, phát triển nguồn nhân lực, cùng với sự hỗ trợ mạnh mẽ từ cộng đồng quốc tế. Trong bối cảnh toàn cầu hóa kỹ thuật số, sự hợp tác và chia sẻ kiến thức giữa các quốc gia sẽ là chìa khóa để thúc đẩy quá trình chuyển đổi số một cách bền vững và toàn diện, giúp các nước đang phát triển hòa nhập vào nền kinh tế số toàn cầu một cách hiệu quả.

Nhu cầu cấp thiết về việc thúc đẩy nền kinh tế số tại các nước đang phát triển

Tại Tuần lễ Điện tử UNCTAD 2023, diễn ra tại Geneva và kéo dài đến ngày 8 tháng 12, các nhà lãnh đạo chính trị và doanh nghiệp đã nhấn mạnh rằng việc thúc đẩy nền kinh tế số ở các nước đang phát triển hiện là một “nhu cầu không thể phủ nhận.” Việc này đòi hỏi sự hợp tác sâu rộng và tăng cường xây dựng năng lực mạnh mẽ hơn từ cộng đồng quốc tế. Trong bối cảnh toàn cầu hóa kỹ thuật số, việc các doanh nghiệp và người tiêu dùng chuyển sang các nền tảng trực tuyến ngày càng trở nên phổ biến, nhưng lợi ích từ sự chuyển đổi này không được chia đều giữa các quốc gia.

Chẳng hạn, ở các nước kém phát triển nhất (LDC), chỉ có khoảng 6% dân số tham gia mua sắm trực tuyến, trong khi con số này ở các nền kinh tế phát triển là 62%. Sự chênh lệch đáng kể này phản ánh những khó khăn mà các nước LDC đang gặp phải trong việc tiếp cận các công nghệ số tiên tiến. Bên cạnh đó, dưới 50% dân số tại các nước này có thể truy cập vào mạng di động 4G, một điều kiện thiết yếu để thúc đẩy thương mại điện tử và nền kinh tế số. Hạ tầng công nghệ kém phát triển đang cản trở tiềm năng phát triển kinh tế số, tạo ra khoảng cách ngày càng lớn với các quốc gia phát triển.

Báo cáo gần đây của UNCTAD đã nêu bật tầm quan trọng của việc thúc đẩy cải cách và đầu tư vào lĩnh vực thương mại điện tử. Bên cạnh đó, việc tăng cường hỗ trợ quốc tế nhằm nâng cao năng lực kỹ thuật số ở các nước đang phát triển là điều cần thiết để giúp họ nắm bắt cơ hội từ nền kinh tế số và tận dụng những lợi ích mà nó mang lại.

Tại phiên họp cấp cao của Tuần lễ Điện tử vào ngày 4 tháng 12, Phó Tổng thư ký UNCTAD, ông Pedro Manuel Moreno, đã phát biểu rằng: “Quá trình phát triển nền kinh tế số ở các nước đang phát triển vẫn còn dang dở.” Ông kêu gọi hành động khẩn cấp từ tất cả các bên liên quan để đảm bảo rằng cuộc cách mạng số không chỉ là đặc quyền của một số quốc gia mà phải trở nên toàn diện hơn, mang lại những lợi ích phát triển sâu rộng và bền vững cho tất cả các quốc gia trên thế giới.

Vượt qua rào cản thương mại điện tử

Để xây dựng một nền kinh tế số toàn diện, phục vụ cho tất cả mọi người, UNCTAD đã triển khai các đánh giá về mức độ sẵn sàng của thương mại điện tử. Đây là một chương trình quan trọng thuộc sáng kiến "Thương mại điện tử cho tất cả mọi người", với sự hỗ trợ của hơn 30 đối tác phát triển toàn cầu. Các đánh giá này giúp các quốc gia đang phát triển, đặc biệt là các nước kém phát triển nhất (LDC), xác định rõ những cơ hội, thách thức và giải pháp chính sách cần thiết để thúc đẩy quá trình chuyển đổi số và phát triển thương mại điện tử.

Theo UNCTAD, quá trình đánh giá được thực hiện dựa trên bảy trụ cột chính: xây dựng chiến lược thương mại điện tử; hoàn thiện khuôn khổ pháp lý và quy định; tạo thuận lợi cho thương mại và hậu cần; phát triển cơ sở hạ tầng công nghệ thông tin và truyền thông (ICT); cải tiến giải pháp thanh toán; phát triển kỹ năng số; và mở rộng khả năng tiếp cận tài chính. Những trụ cột này được coi là nền tảng để giúp các quốc gia thiết lập một hệ sinh thái thương mại điện tử bền vững và hiệu quả.

Cho đến nay, 36 quốc gia đã tham gia và hưởng lợi từ các đánh giá này, trong đó 28 quốc gia đã xây dựng hoặc đang có kế hoạch xây dựng chiến lược hoặc kế hoạch hành động quốc gia nhằm tích hợp thương mại điện tử vào chương trình nghị sự phát triển quốc gia của mình. Những đánh giá này không chỉ cung cấp cái nhìn sâu sắc về các thách thức mà các quốc gia đang phải đối mặt mà còn đề xuất các giải pháp để vượt qua rào cản và thúc đẩy sự phát triển của thương mại điện tử tại các nước đang phát triển.

Tuy nhiên, báo cáo cũng nhấn mạnh rằng, để thực hiện những thay đổi này, cần có sự hợp tác quốc tế chặt chẽ hơn nữa. Điều này không chỉ giúp giảm bớt tình trạng thiếu vốn đầu tư tại các quốc gia đang phát triển mà còn hỗ trợ mở rộng năng lực số của họ. Shamika N. Sirimanne, Giám đốc Công nghệ và Hậu cần của UNCTAD, đã phát biểu rằng: "Cộng đồng các đối tác phát triển và các nhà tài trợ cần phải tham gia tích cực hơn nữa". Bà nhấn mạnh rằng cần có động lực mạnh mẽ hơn trong việc hỗ trợ thực hiện các khuyến nghị ưu tiên, đồng thời tăng cường năng lực của các quốc gia trong việc điều phối và triển khai chính sách một cách hiệu quả và bền vững.

Bốn đánh giá mới với thông tin chi tiết cụ thể theo từng quốc gia

Tại Tuần lễ Điện tử eWeek 2023, UNCTAD đã thực hiện các đánh giá về mức độ sẵn sàng của thương mại điện tử cho bốn quốc gia đang phát triển, bao gồm Peru, Ghana, Mauritania và Mông Cổ. Những đánh giá này mang lại thông tin chi tiết, phù hợp với bối cảnh kinh tế và chính sách của từng quốc gia, từ đó đề xuất các giải pháp giúp thúc đẩy sự phát triển kinh tế số và thương mại điện tử tại các nước này.

Đối với Peru, UNCTAD ghi nhận sự tiến bộ của quốc gia này trong việc xây dựng cơ sở hạ tầng kết nối số, đồng thời thực hiện các cải cách quy định nhằm khuyến khích cạnh tranh, giảm phí dịch vụ và nâng cao chất lượng. Điều này đã giúp thúc đẩy thương mại điện tử tại Peru, mở ra cơ hội cho cả doanh nghiệp lẫn người tiêu dùng. Tuy nhiên, đánh giá cũng chỉ ra rằng Peru cần tập trung phát triển thị trường hậu cần thương mại điện tử, từ đó tạo điều kiện cho hàng hóa lưu thông dễ dàng hơn. Ngoài ra, UNCTAD khuyến nghị Peru đẩy mạnh việc áp dụng thanh toán điện tử để đạt được sự hòa nhập tài chính toàn diện hơn, giúp nhiều người dân, đặc biệt ở các khu vực nông thôn, tiếp cận các dịch vụ tài chính số.

Với Ghana, UNCTAD nhấn mạnh tiềm năng to lớn của quốc gia này trong việc phát triển thương mại điện tử, đặc biệt sau khi quốc gia này đã đầu tư mạnh mẽ vào hạ tầng công nghệ thông tin và truyền thông (ICT), thúc đẩy tỷ lệ thâm nhập internet và hòa nhập tài chính. Đánh giá của UNCTAD chỉ rõ rằng, với sự phát triển nhanh chóng của các nền tảng số, Ghana có thể tận dụng những tiềm năng này để trở thành một trung tâm thương mại điện tử ở khu vực Tây Phi. Để hiện thực hóa điều đó, quốc gia này đang trong quá trình phát triển một chiến lược thương mại điện tử quốc gia, giúp hướng dẫn các chính sách và hành động trong tương lai.

Đối với Mauritania, đánh giá của UNCTAD sẽ được công bố vào năm 2024. Tuy nhiên, một số thông tin ban đầu cho thấy UNCTAD đang tập trung vào việc cung cấp các bộ công cụ chính sách để hỗ trợ triển khai Chương trình chuyển đổi số quốc gia đầy tham vọng của Mauritania giai đoạn 2022-2025. Với mục tiêu hiện đại hóa nền kinh tế và thúc đẩy thương mại điện tử, quốc gia này sẽ cần những cải cách mạnh mẽ trong hạ tầng số, phát triển nguồn nhân lực, và tạo điều kiện thuận lợi cho môi trường kinh doanh số.

Cuối cùng, đối với Mông Cổ, đánh giá của UNCTAD tập trung vào việc nâng cao kỹ năng về ICT, phát triển các tùy chọn thanh toán xuyên biên giới, cải thiện hệ thống hậu cần thương mại và tạo thuận lợi cho thương mại tại quốc gia không giáp biển này. Mặc dù Mông Cổ đã có nền tảng hạ tầng ICT tương đối phát triển, quốc gia này vẫn đang ở giai đoạn đầu của quá trình phát triển thương mại điện tử. Việc mở rộng các dịch vụ thanh toán điện tử, đặc biệt là thanh toán xuyên biên giới, sẽ giúp Mông Cổ tiếp cận được các thị trường quốc tế dễ dàng hơn, đồng thời nâng cao khả năng cạnh tranh của quốc gia này trong nền kinh tế số toàn cầu.

Tóm lại, các đánh giá của UNCTAD đã đưa ra những phân tích chi tiết và giải pháp cụ thể cho từng quốc gia, nhằm hỗ trợ họ vượt qua các thách thức hiện tại và tận dụng tối đa tiềm năng phát triển thương mại điện tử, từ đó thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bền vững trong thời đại kỹ thuật số.

Kết luận

Các đánh giá của UNCTAD về mức độ sẵn sàng của thương mại điện tử tại Peru, Ghana, Mauritania và Mông Cổ đã cung cấp những hiểu biết sâu sắc và cụ thể cho từng quốc gia, giúp họ nhận diện rõ ràng các cơ hội, thách thức và những bước đi cần thiết để thúc đẩy thương mại điện tử và nền kinh tế số. Mỗi quốc gia đều có những tiềm năng và khó khăn riêng, từ việc phát triển cơ sở hạ tầng số, xây dựng các giải pháp thanh toán hiện đại, đến cải thiện hệ thống hậu cần thương mại và tạo thuận lợi cho môi trường pháp lý.

Tuy nhiên, điểm chung nổi bật trong các đánh giá này là sự cần thiết của một chiến lược toàn diện và sự hỗ trợ mạnh mẽ từ cộng đồng quốc tế nhằm giúp các nước đang phát triển vượt qua rào cản và tận dụng cơ hội từ cuộc cách mạng số. Việc xây dựng và triển khai các chiến lược thương mại điện tử quốc gia sẽ là chìa khóa để tăng cường năng lực cạnh tranh, cải thiện sự hòa nhập tài chính và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bền vững.

Sự hợp tác quốc tế và hỗ trợ từ các đối tác phát triển, cũng như những cam kết chính sách cụ thể từ chính phủ từng quốc gia, sẽ đóng vai trò quan trọng trong việc đẩy nhanh quá trình chuyển đổi số. Nhờ đó, các quốc gia này có thể tiếp cận và tận dụng đầy đủ những lợi ích mà thương mại điện tử mang lại, thu hẹp khoảng cách phát triển và nâng cao chất lượng sống cho người dân.

Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam

Từ các đánh giá của UNCTAD về thương mại điện tử ở các quốc gia như Peru, Ghana, Mauritania và Mông Cổ, Việt Nam có thể rút ra một số bài học quan trọng trong việc thúc đẩy nền kinh tế số và thương mại điện tử.

Xây dựng chiến lược thương mại điện tử quốc gia: Giống như Ghana và Peru, Việt Nam cần có một chiến lược thương mại điện tử toàn diện, xác định rõ các mục tiêu dài hạn và ngắn hạn. Điều này giúp định hướng chính sách và các biện pháp cụ thể để thúc đẩy sự phát triển của thương mại điện tử, từ việc cải thiện cơ sở hạ tầng số đến tạo môi trường pháp lý thuận lợi.

Đầu tư vào hạ tầng công nghệ thông tin và truyền thông (ICT): Cơ sở hạ tầng ICT đóng vai trò nền tảng trong việc phát triển thương mại điện tử. Việt Nam cần tiếp tục đầu tư nâng cao hạ tầng kết nối số, mở rộng độ phủ sóng internet, đặc biệt là mạng 4G và 5G tại các khu vực nông thôn, giống như Peru đã làm. Điều này sẽ giúp cải thiện khả năng tiếp cận công nghệ và các dịch vụ số cho người dân ở mọi vùng miền.

Tăng cường giải pháp thanh toán số: Như UNCTAD đã chỉ ra, sự phát triển của các phương thức thanh toán điện tử là yếu tố quyết định để thúc đẩy hòa nhập tài chính và hỗ trợ phát triển thương mại điện tử. Việt Nam cần đẩy mạnh việc ứng dụng các giải pháp thanh toán số, tạo điều kiện cho cả người tiêu dùng và doanh nghiệp thực hiện các giao dịch nhanh chóng, an toàn và thuận tiện.

Phát triển thị trường hậu cần thương mại điện tử: Để đảm bảo hàng hóa lưu thông thuận lợi và nhanh chóng, giống như các khuyến nghị dành cho Peru, Việt Nam cần tập trung cải thiện hệ thống hậu cần thương mại điện tử. Việc này bao gồm phát triển các giải pháp logistics hiện đại, tối ưu hóa quy trình giao nhận hàng hóa và giảm thiểu chi phí vận chuyển, đặc biệt trong giao hàng xuyên biên giới.

Đào tạo và phát triển kỹ năng số: Một trong những yếu tố cốt lõi mà UNCTAD nhấn mạnh là phát triển kỹ năng ICT cho lực lượng lao động. Việt Nam cần tập trung vào đào tạo và nâng cao kỹ năng số cho cả doanh nghiệp lẫn người lao động, đảm bảo họ có khả năng tiếp cận và sử dụng các công nghệ mới để thúc đẩy sự phát triển của kinh tế số.

Hợp tác quốc tế và huy động nguồn lực: Như bài học từ Mauritania và Mông Cổ, Việt Nam có thể tăng cường hợp tác quốc tế để học hỏi kinh nghiệm và huy động nguồn lực từ các tổ chức phát triển và đối tác toàn cầu. Điều này sẽ giúp Việt Nam tiếp cận các nguồn tài trợ, công nghệ và kiến thức mới, từ đó đẩy nhanh quá trình chuyển đổi số.

Tóm lại, Việt Nam có thể học hỏi từ những kinh nghiệm của các quốc gia đang phát triển khác, đồng thời xây dựng và triển khai các chiến lược, chính sách phù hợp với bối cảnh trong nước. Điều này sẽ giúp Việt Nam thúc đẩy nền kinh tế số, tăng cường năng lực cạnh tranh và bắt kịp xu hướng phát triển thương mại điện tử toàn cầu.

Lê Phương Anh - Phòng Dịch vụ số