Lời nói đầu

Kết nối Internet đóng vai trò vô cùng quan trọng đối với tăng trưởng kinh tế. Trên toàn thế giới, hàng triệu người mỗi ngày dựa vào các thiết bị kỹ thuật số để làm việc, học tập, và kết nối với người thân. Công nghệ số có thể mở ra một thế giới cơ hội mới, nhưng không phải ai cũng có điều kiện tiếp cận Internet như nhau — thậm chí có những người hoàn toàn không được tiếp cận.

Khoảng cách số, hay sự phân cách giữa những người có và không có kết nối Internet ổn định và các công nghệ liên quan, đang tạo ra những tác động sâu sắc đến xã hội. Thiếu khả năng truy cập Internet ảnh hưởng đến kinh tế, cơ hội xã hội và sự công bằng trong giáo dục, cùng nhiều khía cạnh khác. Hậu quả của khoảng cách số có thể rất nghiêm trọng, nhưng hiện đã có một số giải pháp để góp phần thu hẹp khoảng cách này.

Phân Tích Sự Phân Chia Số: Góc Nhìn Toàn Cầu

Khoảng cách số là sự chênh lệch trong khả năng tiếp cận công nghệ thông tin và truyền thông (ICT) giữa các nhóm dân cư khác nhau. Theo Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc (UNESCO), hiện nay khoảng 45,2% số hộ gia đình trên thế giới không có kết nối Internet. Điều này thể hiện rõ sự phân hóa trong quyền tiếp cận công nghệ, tạo ra một sự chia rẽ về cơ hội giữa những người có và không có kết nối mạng.

Khoảng cách số tồn tại rõ ràng nhất giữa các nhóm dân cư khác nhau theo các yếu tố như chủng tộc, giới tính và tầng lớp xã hội. UNESCO báo cáo rằng phụ nữ trên thế giới có khả năng sử dụng Internet di động thấp hơn nam giới tới 23%. Đặc biệt tại các khu vực như châu Á, châu Phi và Nam Mỹ, phụ nữ có khả năng sử dụng Internet thấp hơn nam giới từ 30–50%. Sự chênh lệch này không chỉ là vấn đề về quyền tiếp cận công nghệ mà còn ảnh hưởng đến sự công bằng giới và bình đẳng xã hội.

Nguyên nhân của khoảng cách số chủ yếu nằm ở việc các hộ gia đình không được kết nối Internet thường tập trung tại các vùng nông thôn hoặc khu vực xa xôi, nơi hạ tầng băng thông rộng chưa được phát triển đầy đủ. Ngoài ra, nhiều người không đủ khả năng tài chính để mua các thiết bị kỹ thuật số hoặc thanh toán cho các dịch vụ Internet. Theo Bộ Giáo dục Hoa Kỳ, học sinh từ các hộ gia đình thu nhập thấp thường thiếu quyền truy cập Internet do chi phí quá cao. Thêm vào đó, các nhà cung cấp dịch vụ Internet cũng ít có động lực đầu tư vào cơ sở hạ tầng băng thông rộng cáp quang ở các khu vực thu nhập thấp hoặc nông thôn, dẫn đến hiện tượng phân biệt đối xử kỹ thuật số.

Khoảng cách số không chỉ ảnh hưởng đến quyền tiếp cận thông tin mà còn có tác động nghiêm trọng đến đời sống hàng ngày của con người. Những người không có quyền truy cập vào ICT đáng tin cậy sẽ bỏ lỡ nhiều cơ hội việc làm, giảm khả năng tham gia vào nền kinh tế số toàn cầu đang phát triển nhanh chóng. Học sinh ở các khu vực không có kết nối mạng gặp phải nhiều rào cản trong việc hoàn thành bài tập và theo kịp chương trình học trực tuyến. Ngoài ra, thiếu kết nối Internet cũng hạn chế khả năng tiếp cận thông tin đáng tin cậy và phát triển kỹ năng số, từ đó góp phần làm sâu sắc thêm các vấn đề xã hội như phân tầng, bất bình đẳng, và lan truyền thông tin sai lệch. Sự phân chia này không chỉ tạo ra các rào cản trong từng lĩnh vực riêng lẻ mà còn ảnh hưởng tiêu cực đến cả cộng đồng, làm giảm cơ hội phát triển toàn diện và bền vững.

Tác động của sự phân chia số đối với xã hội

1. Tác động kinh tế

Những cá nhân và cộng đồng không có điều kiện truy cập Internet và các dịch vụ kỹ thuật số thường đối mặt với nhiều khó khăn trong việc tham gia vào nền kinh tế hiện đại. Với sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ, kỹ năng số đã trở thành yêu cầu cơ bản đối với nhiều ngành nghề và công việc, đặc biệt là các công việc trực tuyến và từ xa. Người lao động không được tiếp cận Internet và các thiết bị kỹ thuật số sẽ bị hạn chế cơ hội làm việc, không thể tìm kiếm và ứng tuyển vào các công việc có thu nhập tốt hơn, khiến họ gặp khó khăn trong việc nâng cao thu nhập và cải thiện chất lượng cuộc sống.

Đối với các doanh nghiệp, đặc biệt là các doanh nghiệp nhỏ ở khu vực kém phát triển, việc không có hạ tầng kỹ thuật số đồng nghĩa với việc mất đi khả năng cạnh tranh. Các doanh nghiệp này không thể mở rộng thị trường, kết nối với khách hàng mới hoặc tận dụng các cơ hội kinh doanh trực tuyến. Thậm chí, họ khó có thể tiếp cận các nền tảng thương mại điện tử hay các công cụ tiếp thị trực tuyến, điều này làm giảm khả năng cạnh tranh của họ so với các doanh nghiệp ở khu vực thành thị hoặc những nơi có điều kiện kết nối tốt hơn. Kết quả là khoảng cách giàu nghèo càng bị đào sâu, và sự phân hóa kinh tế giữa các vùng miền cũng ngày càng lớn. Các khu vực đô thị phát triển dễ dàng hưởng lợi từ cơ hội kinh tế do công nghệ mang lại, trong khi các khu vực nông thôn, vùng sâu, vùng xa lại bị bỏ lại phía sau.

Tác động của sự phân chia số đối với xã hội

2. Tác động xã hội và văn hóa

Công nghệ kỹ thuật số đóng vai trò to lớn trong việc tăng cường sự kết nối xã hội và giao lưu văn hóa, giúp các cá nhân không chỉ giữ liên lạc với người thân mà còn dễ dàng tham gia vào các cộng đồng trực tuyến, các diễn đàn và các nhóm chia sẻ sở thích. Mạng xã hội như Facebook, Instagram hay TikTok không chỉ là công cụ giải trí mà còn là không gian giao tiếp và học hỏi, góp phần thúc đẩy giao lưu văn hóa và tạo nên một cộng đồng toàn cầu. Tuy nhiên, đối với những người không thể truy cập Internet, họ sẽ bị hạn chế trong việc duy trì các mối quan hệ xã hội và khó cập nhật những thông tin, xu hướng mới trong xã hội.

Thiếu kết nối khiến họ dễ rơi vào trạng thái cô lập và cảm thấy bị bỏ lại trong xã hội hiện đại. Họ có thể mất đi cơ hội tham gia vào các hoạt động cộng đồng và không được hưởng lợi từ các dịch vụ xã hội trực tuyến, như tư vấn sức khỏe tâm lý hay các chương trình hỗ trợ cộng đồng. Điều này gây nên sự phân tầng xã hội rõ rệt, làm giảm sự gắn kết giữa các nhóm người và gây nên cảm giác xa lạ, cách biệt giữa những người có và không có điều kiện truy cập Internet.

3. Tác động đến giáo dục

Trong lĩnh vực giáo dục, khoảng cách số gây ra nhiều bất bình đẳng trong việc tiếp cận tri thức và phát triển kỹ năng. Đại dịch COVID-19 là một minh chứng rõ rệt cho điều này khi học trực tuyến trở thành phương thức giáo dục chủ yếu tại nhiều quốc gia. Trong thời gian đó, hàng triệu học sinh tại các khu vực nông thôn, vùng xa hoặc từ các gia đình thu nhập thấp đã không thể tham gia học trực tuyến vì thiếu thiết bị, không có kết nối Internet ổn định hoặc không đủ điều kiện để chi trả chi phí Internet hàng tháng.

Việc không thể tiếp cận giáo dục trực tuyến khiến nhiều học sinh bị gián đoạn quá trình học tập, giảm cơ hội phát triển kỹ năng, đặc biệt là các kỹ năng số - những kỹ năng cần thiết trong thế giới hiện đại. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến thành tích học tập mà còn hạn chế khả năng phát triển nghề nghiệp trong tương lai của các em. Học sinh ở các khu vực nông thôn có thể bị tụt hậu so với học sinh ở thành thị, nơi các em có điều kiện tốt hơn để học tập, tiếp cận tài liệu và tài nguyên giáo dục trực tuyến phong phú.

Sự bất bình đẳng trong giáo dục do khoảng cách số gây ra làm trầm trọng thêm vấn đề bất bình đẳng xã hội, tạo ra sự phân hóa rõ rệt về trình độ và năng lực giữa các nhóm học sinh. Các em học sinh ở khu vực kém phát triển có thể cảm thấy tự ti và chán nản vì không được học hỏi, không được phát triển bản thân một cách công bằng như các bạn cùng trang lứa ở khu vực khác. Về lâu dài, điều này có thể ảnh hưởng đến sự phát triển toàn diện của thế hệ trẻ và gây ra những hệ lụy khó lường đối với xã hội và nền kinh tế.

4. Mất cơ hội giao lưu xã hội

Các dịch vụ công nghệ thông tin và truyền thông (ICT) đóng vai trò quan trọng trong các mối quan hệ xã hội hiện đại, đặc biệt khi các nền tảng trực tuyến ngày càng mở rộng và tạo ra nhiều cơ hội cá nhân, nghề nghiệp, và kinh doanh. Các mạng xã hội như Facebook, Instagram hay Twitter đã giúp cho việc kết nối, giao tiếp giữa bạn bè, gia đình và cả những người hoàn toàn xa lạ trở nên dễ dàng hơn bao giờ hết. Theo thời gian, công nghệ này ngày càng trở thành yếu tố không thể thiếu trong việc duy trì và phát triển các mối quan hệ xã hội.

Bên cạnh đó, công nghệ số còn cho phép người dùng thể hiện quan điểm, chia sẻ thông tin và tham gia vào các hoạt động xã hội. Nhiều người hiện nay dựa vào các trang mạng xã hội để cập nhật thông tin, thảo luận về các vấn đề cộng đồng và nhận các thông báo quan trọng từ xã hội xung quanh. Mặc dù vấn nạn tin giả vẫn tồn tại, nhưng phần lớn người dùng sử dụng các nền tảng trực tuyến để học hỏi và giao lưu, nhất là trong thời kỳ đại dịch COVID-19 vừa qua.

Việc không có quyền truy cập công nghệ số có thể khiến con người bỏ lỡ những cơ hội này, dẫn đến cảm giác cô lập và thiếu kết nối. Họ không thể giao tiếp và duy trì các mối quan hệ thân thiết như những người có điều kiện kỹ thuật số. Sự chênh lệch này dần dần tạo nên những khoảng cách, gây căng thẳng giữa các nhóm dân cư được kết nối và những người chưa có cơ hội tiếp cận công nghệ.

5. Phân tầng sâu sắc hơn

Khoảng cách kỹ thuật số hiện hữu rõ ràng qua từng tầng lớp kinh tế. Những người có thu nhập thấp thường không có đủ điều kiện để mua sắm các thiết bị kỹ thuật số hoặc chi trả cho dịch vụ Internet hàng tháng. Người dân sống ở vùng nông thôn, vùng xa xôi hay những quốc gia kém phát triển có thể không có cơ sở hạ tầng băng thông rộng để kết nối Internet. Khi càng nhiều người dân được tiếp cận Internet, khoảng cách này lại càng bị đào sâu hơn, phân biệt rõ ràng giữa những người có quyền truy cập và những người không có.

Internet mở ra nhiều cơ hội quan trọng trong xã hội, giáo dục và kinh tế cho người dùng. Những ai không có điều kiện tiếp cận Internet sẽ đánh mất các cơ hội này, làm nổi bật sự bất bình đẳng và phân biệt xã hội, duy trì khoảng cách về kinh tế giữa các nhóm người. Sự phân tầng này còn có thể gây mâu thuẫn theo ranh giới giai cấp, nhất là trong các cộng đồng mà người giàu có thể dễ dàng tiếp cận công nghệ, trong khi người nghèo phải chịu thiệt thòi.

6. Rào cản đối với việc hiểu biết về kỹ thuật số

Kỹ năng số được hiểu là khả năng của một người trong việc sử dụng công nghệ thông tin để tìm kiếm, đánh giá, tạo ra và truyền đạt thông tin. Để có được những kỹ năng này, người dùng cần nắm vững cách điều khiển các thành phần vật lý của thiết bị máy tính. Họ cũng cần biết mở và sử dụng nhiều chương trình khác nhau, chẳng hạn như trình duyệt web, phần mềm xử lý văn bản, và ứng dụng nhắn tin. Những người sử dụng công nghệ một cách thành thạo cần có khả năng giao tiếp trong không gian số, biết cách xác định thông tin đáng tin cậy, và tránh xa những hình thức lừa đảo, thông tin sai lệch cũng như các mối đe dọa độc hại khác.

Tuy nhiên, những người không có khả năng tiếp cận công nghệ thông tin và truyền thông (ICT) sẽ không có cơ hội phát triển các kỹ năng cần thiết cho việc hiểu biết kỹ thuật số, từ đó làm cho sự phân chia kỹ thuật số càng trở nên sâu sắc hơn. Việc phát triển các kỹ năng này có thể gặp nhiều khó khăn, đặc biệt khi công nghệ ngày càng tiến bộ và phức tạp hơn. Kết quả là, những người lớn tuổi hoặc những người chưa quen với công nghệ thường gặp khó khăn trong việc tham gia đầy đủ vào các công cụ kỹ thuật số.

Sự tiến bộ của công nghệ trong thời gian gần đây diễn ra với tốc độ rất nhanh; mỗi một phát triển mới thường kéo theo nhiều cải tiến khác. Với sự xuất hiện của công nghệ 5G và các ứng dụng tiên tiến mà nó mang lại, những người chưa quen thuộc với công nghệ số có nguy cơ bị bỏ lại phía sau ngày càng nhiều. Do đó, việc mở rộng giáo dục về kiến thức số trở nên cần thiết để thu hẹp khoảng cách này, đặc biệt là đối với những người lớn tuổi và những cá nhân khác đang bị ảnh hưởng bởi sự phân chia kỹ thuật số.

Hết phần I

Trần Thị Duyên – Phòng Dịch vụ số

Tài liệu tham khảo

https://ctu.ieee.org/impact-of-the-digital-divide-economic-social-and-educational-consequences/

https://www.qdnd.vn/chinh-tri/dua-nghi-quyet-cua-dang-vao-cuoc-song/nghi-quyet-va-cuoc-song/bai-2-rao-can-va-nhung-tro-luc-vo-hinh-648903