Trong một bài báo có tiêu đề “Chuyển đổi số tại Việt Nam: Không kỹ năng, không thành công” được đăng trên blog của Ngân hàng thế giới có đoạn viết: “Hãy tưởng tượng Paris năm 2045, một giảng viên đại học Pháp đang giải thích về về hiện tượng Việt Nam, với xuất phải điểm là một nước nghèo, đã vươn mình trở thành một trong những cường quốc kỹ thuật số trên thế giới. Ông giải thích cho các sinh viên đang háo hức tìm hiểu về cách Việt Nam mở cửa đón nhận các công nghệ toàn cầu những năm 2020. Ông nói về cách Việt Nam tận dụng vị trí địa lý của đất nước, hiện đại hóa cơ sở hạ tầng viễn thông và hoàn thiện khung thể chế và pháp lý. Ông chia sẻ với sinh viên thành công bất ngờ nhất có lẽ là cách Việt Nam hiện đại hóa lực lượng lao động, trở thành một trong những nước có kỹ năng số phát triển nhất tại châu Á”.

Có thể nói chuyển đổi số nói chung và trong phạm vi đô thị nói riêng là một quá trình có thời gian xuyên suốt và đa ngành. Các giai đoạn chính của chuyển đổi số và các yếu tố cơ bản của nó có thể xem như là một khuôn khổ khái niệm để định hướng các mục tiêu, nhận diện những thách thức chung gặp phải trong quá trình chuyển đổi số. Điều này có tầm đặc biệt quan trọng ở các nước đang phát triển.

Thông qua lược dịch, thu thập tài liệu có liên quan, bài viết này mô tả quá trình chuyển đổi số được chia thành ba giai đoạn: số hóa, số hóa và chuyển đổi số (hay phương pháp tiếp cận 3D) để xác định các yếu tố nền tảng cho phép quá trình chuyển đổi số diễn ra trong tất cả các giai đoạn. Bốn khối xây dựng chính: dữ liệu, cơ sở hạ tầng số, các yếu tố hỗ trợ thể chế và con người - kỹ năng số là các yếu tố thành công để đạt được sự phát triển bền vững và toàn diện.

Ngữ cảnh hóa các khối xây dựng của chuyển đổi số theo những thách thức chung mà các nước đang phát triển gặp phải. Cách thức quá trình chuyển đổi số - hay cách tiếp cận 3D - liên quan đến hỗ trợ kỹ thuật thực tế, tổng quan về khái niệm chuyển đổi số và những thách thức khi áp dụng trong các nước đang phát triển là tiền đề quan trọng để đánh giá về giá trị và tính liên quan thông qua kinh nghiệm của Nhật Bản trong quá trình chuyển đổi.

Các giai đoạn của chuyển đổi số trong đô thị

Chuyển đổi số là một phần của quá trình mà đó dữ liệu được thu thập và quản lý ở định dạng số và được xử lý bằng công nghệ số để phân tích và tạo ra các hiểu biết sâu sắc làm nền tảng cho nhiều dịch vụ đô thị thông minh khác nhau, qua đó chuyển đổi cách thức sống, làm việc và kết nối với nhau của con người cũng như tổ chức xã hội. Quá trình này bao gồm ba giai đoạn (3D): số hóa, số hóa và chuyển đổi số

Hình 1: Số hóa, số hóa và chuyển đổi số

• Số hóa: Mã hóa thông tin tương tự để máy tính lưu trữ, xử lý và truyền dưới dạng dữ liệu.

• Số hóa: Quá trình sử dụng công nghệ số và thông tin để chuyển đổi hoạt động và quy trình kinh doanh hoặc quản trị.

• Chuyển đổi số: Chuyển đổi quy trình, nghiệp vụ chiến lược do người dùng thúc đẩy đòi hỏi phải có sự thay đổi toàn diện về mặt tổ chức hướng tới khả năng tương tác và hợp tác liên ngành để cung cấp các dịch vụ thông minh

Trong khi số hóa và số hóa là hai bước quan trọng đầu tiên, chuyển đổi số đánh dấu sự khởi đầu rõ ràng từ các bước này bằng cách vượt ra ngoài việc cải thiện hiệu quả hoạt động và tạo điều kiện cho những thay đổi đáng kể trong cả tổ chức công và tư cũng như quy trình nghiệp vụ. Trong kỷ nguyên số, xã hội buộc phải xem xét lại toàn bộ hoạt động quản trị hoặc nghiệp vụ dựa trên tiền đề dữ liệu có thể truy cập được trong toàn bộ hệ sinh thái mà không có các kho thông tin. Với việc chia sẻ dữ liệu và khả năng tương tác được cải thiện của các hệ thống số, quá trình chuyển đổi sau đó có thể diễn ra bằng cách cho phép các lĩnh vực khác nhau đưa ra quyết định dựa trên cùng một bằng chứng và tạo điều kiện cho các ý tưởng mới và quy trình sáng tạo.

Các khối xây dựng chuyển đổi số, trường hợp của Nhật Bản

Các khối xây dựng của quá trình chuyển đổi số, cụ thể là: dữ liệu, cơ sở hạ tầng số, các yếu tố hỗ trợ thể chế và con người - kỹ năng số được mô tả thông qua hành trình chuyển đổi số của Nhật Bản. Những yếu tố nổi bật này được coi như những lĩnh vực quan trọng trong quá trình chuyển đổi số của Nhật Bản dược Ngân hàng thế giới coi là hình mẫu, mở đường cho các quốc gia khác tự mình bắt tay, thiết lập hành trình của riêng của chính mình. Bên cạnh đó, những thách thức chung mà các nước đang phát triển gặp phải trên con đường chuyển đổi số phản ánh những thách thức mà Nhật Bản từng phải đối mặt.

Hình 2. Các yếu tố chính của chuyển đổi số tại Nhật Bản

• Dữ liệu từ một sản phẩm phụ thu được từ những hoạt động đơn thuần trở thành huyết mạch của xã hội số thông qua hỗ trợ ra quyết định, mô hình dự đoán và tạo ra các giá trị. Trong thời đại số, dữ liệu liên tục được truyền từ các thiết bị được kết nối, giao dịch kinh doanh, tương tác xã hội và mạng cảm biến. Những hiểu biết sâu sắc và mô hình thu được từ lượng thông tin dồi dào này đã trở thành một lợi thế cạnh tranh quan trọng. Các tổ chức tận dụng phân tích dữ liệu có thể khám phá ra các mối tương quan ẩn, dự đoán xu hướng và tối ưu hóa hoạt động một cách chính xác. Cho dù là tối ưu hóa cơ sở hạ tầng, điều chỉnh các dịch vụ thành phố hay dự báo các yêu cầu bảo trì, dữ liệu là chìa khóa để đổi mới chiến lược. Tuy nhiên, việc thu thập, xử lý và quản lý dữ liệu, với độ chi tiết và tính toàn vẹn của chúng còn nguyên vẹn, là một thách thức. Việc phá vỡ các kho dữ liệu và thúc đẩy chia sẻ dữ liệu, đồng thời bảo vệ quyền riêng tư của dữ liệu, đòi hỏi các hệ sinh thái hợp tác theo sự quản lý theo quy định chặt chẽ chỉ được thực hiện với các thể chế mạnh mẽ. Việc coi dữ liệu là một tài sản chiến lược và điều hướng hiệu quả những thách thức này sẽ đóng vai trò then chốt để hiện thực hóa đầy đủ các lợi ích của quá trình chuyển đổi số.

Thách thức ở các nước đang phát triển

Tuy nhiên, ở nhiều nước đang phát triển, một thách thức nổi bật là tình trạng thiếu dữ liệu cập nhật, chi tiết và có thể truy cập kỹ thuật số cho nhiều hoạt động và dịch vụ khác nhau. Về cơ bản, việc thiết lập một hệ thống thu thập và quản lý dữ liệu hiệu quả đòi hỏi phải có ý chí chính trị để thúc đẩy sự phối hợp của các tổ chức liên quan, cung cấp nguồn lực tài chính và năng lực kỹ thuật để phát triển và duy trì một hệ sinh thái dữ liệu mạch lạc và năng động. Điều này hạn chế khả năng của cả chính quyền quốc gia và thành phố trong việc hiểu được các điều kiện hiện hành của nhiều lĩnh vực khác nhau và xây dựng các chính sách hiệu quả, do đó ảnh hưởng đến khả năng cạnh tranh chung của một quốc gia. Dữ liệu hạn chế cũng ảnh hưởng đến khu vực tư nhân ở các nước đang phát triển, làm suy yếu tăng trưởng kinh tế và đổi mới sáng tạo.

• Cơ sở hạ tầng số

Cơ sở hạ tầng số theo nghĩa rộng hơn bao gồm nhiều yếu tố hỗ trợ các hệ thống số, bao gồm cơ sở hạ tầng cung cấp điện ổn định, kết nối internet tốc độ cao, mạng viễn thông hiệu quả, hệ thống công nghệ thông tin có thể mở rộng quy mô và các giải pháp lưu trữ và quản lý dữ liệu an toàn. Chất lượng và độ tin cậy của cơ sở hạ tầng cơ bản này tác động đáng kể đến khả năng tương tác, khả năng mở rộng quy mô và khả năng cạnh tranh của xã hội số. Một cơ sở hạ tầng số được thiết kế tốt và có khả năng thích ứng sẽ trao quyền cho xã hội triển khai và mở rộng quy mô các giải pháp số một cách hiệu quả, trong khi cơ sở hạ tầng kém chất lượng có thể cản trở ngay cả những sáng kiến ​​được hình thành tốt nhất. Điều này có nghĩa khả năng tích hợp liền mạch các công nghệ của cơ sở hạ tầng số quyết định sự thành công của quá trình chuyển đổi số.

Thách thức ở các nước đang phát triển

Trong khi đó, cơ sở hạ tầng số không đầy đủ bao gồm khả năng tiếp cận hạn chế đối với kết nối internet tin cậy, nguồn điện, mạng viễn thông và phần cứng và phần mềm để lưu trữ, xử lý và phân phối dữ liệu là rào cản chính đối với việc cung cấp dịch vụ số cho đông đảo dân số ở các nước đang phát triển. Theo Báo cáo Phát triển Thế giới 2021, cơ sở hạ tầng dữ liệu hiện đại chỉ khả dụng ở gần 20 % các quốc gia có thu nhập thấp và trung bình. Đặc biệt, việc mở rộng cơ sở hạ tầng kỹ thuật số đến các khu vực xa xôi và chưa được phục vụ đầy đủ đặt ra những thách thức đáng kể về tài chính và kỹ thuật. Hơn nữa, chi phí cho các thiết bị kỹ thuật số, dịch vụ internet và gói dữ liệu có thể quá cao đối với nhiều người ở các nước đang phát triển, đặc biệt là những người sống trong cảnh nghèo đói, ngăn cản việc áp dụng rộng rãi internet và hòa nhập kỹ thuật số.

• Các yếu tố hỗ trợ thể chế

Một môi trường thuận lợi để thúc đẩy sự hợp tác và đổi mới đòi hỏi các chính sách và quy định đầy đủ, tầm nhìn và chiến lược chung, cũng như sự lãnh đạo và quản trị mạnh mẽ. Các chính sách và quy định, chẳng hạn như tiêu chuẩn dữ liệu và các yêu cầu về quyền riêng tư và bảo mật, cho phép chuyển đổi kỹ thuật số đồng thời bảo vệ chống lại các sai sót và rủi ro về mặt đạo đức. Tầm nhìn và chiến lược chung tạo ra một nền văn hóa linh hoạt, thích ứng và phục hồi trước những thay đổi. Sự lãnh đạo và quản trị đóng vai trò quan trọng trong việc xác định vai trò, trách nhiệm và khuôn khổ thể chế, đồng thời vun đắp các mô hình hoạt động xã hội và phát triển doanh nghiệp. Do đó, những yếu tố hỗ trợ thể chế này, mặc dù không mang tính kỹ thuật số, vượt qua ranh giới của cơ sở hạ tầng - công nghệ kỹ thuật số và đóng vai trò quan trọng trong việc định hình văn hóa thiết yếu cho sự đổi mới và chuyển đổi kỹ thuật số thành công.

Đối với nhiều quốc gia đang phát triển, việc cân bằng các nhu cầu đa dạng về đổi mới, bảo vệ quyền riêng tư, an ninh mạng và quyền của người tiêu dùng là một nhiệm vụ phức tạp. Để điều hướng bối cảnh phức tạp như vậy đòi hỏi một số chức năng thể chế hỗ trợ, chẳng hạn như thiết lập tầm nhìn, chiến lược và chính sách rõ ràng, hỗ trợ các quy tắc và tiêu chuẩn tuân thủ quốc tế, thực thi tuân thủ và liên tục cải thiện quản trị thông qua học tập và đánh giá. Tuy nhiên, các chức năng thể chế này thường yếu ở các quốc gia đang phát triển và việc triển khai chúng có thể đặt ra thách thức đối với các hệ thống quản trị hiện có ở các quốc gia đó.

Thách thức ở các quốc gia đang phát triển

Khi quá trình chuyển đổi kỹ thuật số phát triển, cả tổ chức và cá nhân sẽ phải đối mặt với rủi ro cao hơn liên quan đến các vấn đề về quyền riêng tư và an ninh mạng. Luật bảo vệ dữ liệu mạnh mẽ, các biện pháp an ninh mạng và khả năng xử lý các mối đe dọa là điều cần thiết để thúc đẩy lòng tin trong một xã hội số. Việc phát triển các chính sách và hệ thống toàn diện liên quan đến quyền riêng tư, bảo mật dữ liệu và các mối đe dọa mạng là một thách thức và sẽ ngày càng khó khăn hơn khi hệ sinh thái kỹ thuật số ở một quốc gia tiến gần hơn đến sự trưởng thành. Các quốc gia đang phát triển cũng phải đối mặt với những thách thức trong việc đảm bảo chuyên môn trong các lĩnh vực đó. Cho đến nay, chỉ một số ít các quốc gia có thu nhập thấp và trung bình đã áp dụng các khuôn khổ của thể chế hiệu quả để bảo vệ dữ liệu.

• Con người và kỹ năng số

Thành công của các sáng kiến ​​chuyển đổi số cũng phụ thuộc vào năng lực số trong các khu vực công, tư và dân sự. Trình độ và khả năng sử dụng thành thạo sản phẩm số của con người tác động đến tính khả thi của việc phát triển và sử dụng các sản phẩm và dịch vụ số. Điều quan trọng, tầm nhìn về chuyển đổi số thành công hiện nay cũng nhấn mạnh đến sự tham gia của công dân vào quá trình này và khuyến khích họ tham gia vào việc đồng sáng tạo các giải pháp. Những nỗ lực này không chỉ trao quyền cho cá nhân để tiếp cận, hiểu và sử dụng các giải pháp trong thế giới số mà còn hỗ trợ việc tiếp nhận các công việc số và phát triển các ngành công nghiệp định hướng số.

Những thách thức ở các nước đang phát triển

Mặt khác, việc thiếu trình độ và kỹ năng số trong dân số có thể cản trở việc sử dụng hiệu quả các công nghệ số. Trong số những người sống ở các quốc gia có thu nhập thấp và trung bình không truy cập internet, có hơn 2/3 cho biết trong một cuộc khảo sát rằng họ không biết internet là gì hoặc cách sử dụng internet, điều này cho thấy rằng hiểu biết về kỹ thuật số là một vấn đề lớn. Sự chênh lệch trong nước về khả năng tiếp cận dựa trên thu nhập, giới tính và độ tuổi càng làm trầm trọng thêm khoảng cách này. Các nước đang phát triển thường phải đối mặt với các hạn chế về nguồn lực, chuyên môn và thể chế cho khoản đầu tư như vậy. Trong khi khu vực tư nhân đóng vai trò quan trọng trong việc số hóa xã hội và nền kinh tế, thì các ngành công nghiệp ICT ở nhiều nước đang phát triển thường yếu về năng lực và yêu cầu về khả năng.

Một cách tiếp cận gồm nhiều bên liên quan như: chính phủ, công dân và cộng đồng, các thực thể khu vực tư nhân rất quan trọng trong các cải cách chính sách, phát triển cơ sở hạ tầng, đầu tư vào phát triển năng lực và nỗ lực hợp tác của toàn xã hội. Những thuộc tính này rất cần thiết để tận dụng tiềm năng mà công nghệ số mang lại và giải quyết những thách thức mà nhiều nước đang phát triển phải đối mặt..

Lời kết

Theo Báo cáo đây nhất của Ngân hàng Thế giới được công bố vào tháng 8 năm 2021 với tiêu đề Việt Nam số hóa -- Con đường tới tương lai. Tầm nhìn tương lai của Việt Nam được thể hiện trong Chiến lược Phát triển Kinh tế-Xã hội được Đại hội Đảng lần thứ 13 thông qua vào tháng 2 năm 2021. Kinh tế số được coi là một trong những động lực tăng trưởng trong những thập kỷ tới, cho phép Việt Nam đạt được mục tiêu trở thành nền kinh tế thu nhập cao vào năm 2045. Tuy nhiên, sự chuyển đổi này sẽ không hề đơn giản. Tương tự như tất cả các cuộc cách mạng công nghệ khác trong lịch sử (ví dụ như điện khí hoá), chuyển đổi số sẽ có những tác động to lớn đến toàn xã hội cũng như từng cá nhân. Những thay đổi này đã hiển hiện trước mắt nhưng dự kiến ​​sẽ còn lớn hơn trong tương lai.

Theo đánh giá của Ngân hàng Thế giới, sử dụng một mô hình kinh tế tương đối phức tạp, quá trình chuyển đổi số nhanh chóng mà Chính phủ đề ra có thể thực sự giúp Việt Nam đạt được những mục tiêu đầy tham vọng của mình. Nền kinh tế Việt Nam hưởng lợi từ quá trình số hóa nhanh chóng đến mức độ nào phụ thuộc rất nhiều vào sự phát triển của thị trường lao động. Quá trình số hóa sẽ vừa làm mất vừa tạo ra việc làm. Việc làm sẽ mất đi tại các ngành mà công nghệ có thể thay thế con người trong khi việc làm mới sẽ được tạo ra trong những ngành cần sự bổ trợ tương hỗ giữa công nghệ hiện đại và lao động có tay nghề, ví dụ như tăng cơ hội hợp tác làm việc thông qua các nền tảng các mạng xã hội, các sản phẩm có thương hiệu trên nền tảng thương mại điện tử và phân tích có sử dụng dữ liệu thu thập từ internet…

Người thực hiện

Lê Việt Hưng

Phòng Dịch vụ số

Tài liệu tham khảo:

https://blogs.worldbank.org/vi/eastasiapacific/chuyen-doi-so-tai-viet-nam-khong-ky-nang-khong-thanh-cong

https://www.worldbank.org/en/topic/digital

https://er.educause.edu/blogs/2020/6/consider-the-three-ds-when-talking-about-digital-transformation

https://openknowledge.worldbank.org/bitstream/handle/10986/35218/9781464816000.pdf